Anadolu Köylü Temsilleri Oyun ve Ritüel Kalıpları

140 Doç. Dr. Selçuk GÖLDERE T.C Kültür ve Turizm Bakanlığı Metin And’ın ‘Dionisos ve Anadolu Köylüsü’ adlı eseri, köylü oyunlarının tarihi ve kültürel bakımdan incelenmesinde ilk ve en önemli eserdir. Eserde oyunlar köken ve gelişim süreci baş- lıkları altında incelenir. And, oyunların kökenini eski toplumlarda, özellikle de Yunan toplumunda- ki bolluk-bereket için yapılan şenliklere ve ritüellere dayandırır ve oyunlara bambaşka bir yönden bakar. Ayrıca faklı ülkelerdeki oyunların benzer yönlerinden ve aslında kalıntıların ne kadar ortak oldugundan söz eder. Tecer’in ardından ‘Dionisos ve Anadolu Köylüsü’ adlı çalışmasında And ‘seyirlik oyun terimi’ni ilk kez kullanır. 1970 yılında ise And, ‘100 Soruda Türk Tiyatro Tarihi’ eseri ile geleneksel Türk tiyatrosu hakkında açıklamalarda bulunur. Ardından 1973 yılında Pertev Naili Boratav ‘100 Soruda Türk Halk Edebiyatı’ adlı eser ile ‘seyirlik halk oyunları” başlıgı altında Türk tiyatrosunun geleneksel kısmına giren ürünleri ve bu ürünlerin içeriklerini inceler. Değerli Nurhan Karadag konu ile ilgili araştırmaları sonucunda yazdığı ve bu süreçler sonucunda damıttığı ve sahnelere taşıdığı zahmetli çalışmaları ile ‘seyirlik oyunlar, seyirlik köylü oyunları, Anadolu seyir- lik oyunları, Anadolu köylüsünün seyirlik oyunları, köylü seyirlik oyunları, Anadolu seyirlik köylü oyunları’ gibi ifadelerle anılan köylü oyunlarını çağdaş sanat sahnelerine taşımıştır. 1978 yılında ‘Köy Seyirlik Oyunları’ adlı eserinde seyirlik oyunların özü ve teknik özelliklerini, metin yapılarını ve oyunların oynanış şeklini başlıklar altında toplayarak hem teknik bakımdan bir analiz yapar hem de oyun ögelerini gösterir. Karadağ, köy seyirlik oyunlarında gözledigimiz ritüellerin kökeni- nin, avcılık dönemlerindeki av âdetlerine kadar uzandığını, avın verimli geçmesi için sihir ve büyü yapıldığını, kazma tarımına geçilmesiyle ise bolluk ve bereket amacıyla yapıldığını dile getirir. Karadağ şöyle der: “Ritüellerin özünde dogayla barışık olma istegi vardır. Tarihin ilk zamanların- dan beri her kültürde ay, mevsim ve yıl degişiklikleri törenlerle aktarılır. Köylü, kendi yaşantısının daha verimli olması için zorunlu ve bilerek bu törenlere katılırdı” (Karadag,1978: 9-11). Artun, konu ile ilgili yazılarında, oyunların kaynağı olarak kutlama, tören ve şenlikleri gös- terir. Türk kültüründe İslâmiyet öncesi bahar bayramlarının yapıldıgını, kışın sogugundan sonra canlanan doganın sevinçle karşılandığını, bu olayların sevgiyle kutlandığını söyler. Dogadaki her degişikliğin her kültür için bir dönüm noktası, kutlama, tören, şenlik nedeni olduğunu ekler. (Artun, 1994: http://turkoloji.cu.edu.tr/HALKBILIM/57.php ). Tecer’in ögrencisi Süleyman Kazmaz’ın ‘Köy Tiyatrosu’ adlı eseri konu ile ilgili bir diğer kaynaktır. Nurhan Tekerek ise bu köylü oyunlarının görevsel olduğunu dile getirir. Ölüp dirilme, ak-kara ve eski ile yeni çatışması üzerine kurulu olan ritüellerden beslenen dramatik köylü oyunlarının yılın belli günlerinde ya da mevsim dönümlerin- de oynanan törensel ve büyüsel oyunlar olduğunu söyler. Tekerek’e göre sürekli olarak ve yılın belli günlerinde, belli amaçlarla oynanan köylü oyunlarında köylünün bu oyunların konularını ve oyun basamaklarını önceden bilmektedir. Seyirci ile oyuncunun köylülerin kendisinin olduğu bu yapılarda bu anlamda seyirci ve oyuncu arasında varsayıma dayanan ortak bir anlaşma vardır. (Tekerek, 2007: 67). Köy Seyirlik oyunlarındaki kimi özellikler köylünün ibadet ritüeliyle benzerlikler taşımak- tadır. Otantik oyunlarda kız kaçırma, ölüp dirilme, yiyecek toplama, topluca yeme ve kutsama, oyunların sürekli yenilenme ve güncel olandan etkilenme ve güldürü ortak motiflerdir. Yapı açı- sından ‘göstermeci’ olarak nitelendirilen dramatik köylü oyunları, köyde bu işi yapan köylüler tarafından, yine köylülere oynanır. Yani oyuncusu da, seyircisi de köylünün kendisidir. Bu yüzden seyirci oyunun içindedir. Artun’a göre, seyirlik oyunların özü, köylünün düşünce yapısı ve yaşam görüşüyle birlikte biçimlenir. Köy oyunlarının belli bir çatısı vardır. Ritüellerdeki ortak başlıklar,