ESER ADI

141 Anadolu Köylü Temsilleri Oyun ve Ritüel Kalıpları Müzik, Oyun ve Eğlence evlenme, kız kaçırma, gelin kaçırma, damat tıraşı, bolluk, ölüp dirilme, ak-kara çatışmasıdır. Bu- gün eglence amaçlı oyunlarda ise oyunların konuları değişmiştir. Daha çok -evlenmek istedigini söyleyemeyen genç, Cumhuriyet öncesi okul egitim, taşlamalar, hayvan taklitleri, evlilik törenleri, seyircinin oyuna getirmesi, şakalaşmalar, kelime oyunları gibi farklı konular ile karşılaşılmaktadır. (Artun, 1987: 29-39). 1984’de Memet Fuat, ‘Tiyatro Tarihi’ adlı eserinde ilkel tiyatrodan bahseder. Türk tiyatro- sunun gelişimi adına Orta Asya ve Anadolu süreçlerini birlikte izler. 1985 yılında And, ‘Geleneksel Türk Tiyatrosu/ Köylü ve Halk Tiyatrosu Gelenekleri’ adlı eserde Türk tiyatrosunu ‘Köylü Tiyatro- su Gelenegi’ ve ‘Halk Tiyatrosu’ diye iki ana başlık altında inceler. Ak-kara ögesi ve erotik öge te- maları altında iki ana kısımda, oyunların aslında nelerden etkilendigini anlatır. Niyazi Akı 1989’da ‘Türk Tiyatro Edebiyatı Tarihi’ kitabında Türk tiyatrosunun gelişim evrelerinden başlayarak mo- dern tiyatroya kadar gelişimini anlatır. Artun, Anadolu’daki köylü temsillerinin en önemli ögelerin- den biri olan ‘Cemal Ritüeli’ ile ilgili olarak yaptığı araştırmalar sonunda, oyun ve ritüel kalıplarına ilişkin olabilecek yönetici figüründen bahseder. Artun’a göre ritüelleri yöneten ve oyunu yönlendi- ren kişi gelenek ve görenektir. Ritüelde yönetici olan kişi -cemal, çavuş, çerebaşı (kamburaga), tortu, kurukafa, teke, çoban, terdali- adlarını alır. Bu kişiler oyunları dededen atadan görmüşlerdir ve oyunu en iyi bilen kişilerdir. Oyuna katılanlar, yönetici görünümündeki bu özel oyuncuya kesin olarak uyarlar. Köylüye ait büyüsel oyunlarda karşılaştığımız seyirci ve oyun yeri anlayışı orijinal bir özellik taşır. Bu yapı günümüzde doğunun yanında daha baskın nitelikli çağdaş, batı tiyatro modeli sahnelerinin ön sıralarında yer alan örnekler ile karşılaştırıldığında farklılık gösterir. Bu oyunlar sahnelerde değil, köylünün evlerinde oynanır. Dügünlerde nişanlarda, kına gecelerinde oynanan oyunlarda belirli bir oyun yeri yoktur. Köylüler nerede toplanılıyorsa o yer oyun yeridir. Seyirci oynanacak oyunu daha önceden bilir. Bazen de bu oyuna katılır. Seyirci oyunun nerede oynanacagını ve zamanını önceden bilir. Oyun sonrası gelecek defa nerede toplanılacagı da o toplantıda kararlaştırılır. Artun, “büyüsel oyunların belli bir takvimi vardır. Meydanlarda ve evlerin önünde oynanır” der. (Artun, 1987: 29-39) Köylülerden oluşan bu oyuncular grubu, bilinen anlamda profesyonel mesleği ‘oyunculuk’ olan kişilerden oluşmaz. Bu anlamda Tecer’in görüşünü destekleyen uygulamalarda, Anadolu köylerinde kış gecelerinde oynanan oyunlar ilkel törenler olarak kalmalıdırlar. Köylünün kendi yaşamı adına destekleyici ve geliştirici temsiller olarak yeterli olacak sanat, ilk-örnekleri köyün meydanlarında, ya da erkeklere ve kadınlara ait salonlarda oynanırlar. Ana çizgileriyle akışları belli bu kutsal oyunlardaki söyleşmelerde oyuncular olabildiğince özgürdür. Bütün kız rolleri için erkeklerin kadın kılığına girdiği, bütün erkek rolleri için de kadınların erkek kılıgına girdiği bu törensi yapılarda, kılık değiştirme asal yapıdır. Gizlemek adına değil değişmek adına tekrarlanan bu yapı içinde amaç iyi bir tiyatro yapmak değil, törensiliğin korunmasıdır. Bu yüzden törenler ve oyunlardaki rollerin oynanışında getirilen kılık değiştirme ya da kadın-erkek kısıtlamalarının tek ve asıl sebebinin, söylenildiği ve inanıldığı gibi günümüz İslam dini uygulaması olduğu düşüncesi tarafımca yetersiz ve yanlış bir yaklaşımdır. Pek nadir olarak erkeklerin ve kadınların birbirlerinin oyunlarına katıldıkları bu yapısı gereği belli inanışlara ait günümüzde hala akrabalıklar dışında kuralların bozulmadığı Anadolu’ya ait bu kutsal toplantılardaki bozulamaz kurallar ilk akla geldiği gibi doğrudan toplumun töreleri ile ilgili değil, kadim geleneklerden kalan törenlerinin ilk yapısı ile ilgilidir. Elbette günümüzde giderek aslından uzaklaşmış uygulamalar kaçınılmaz olarak belli