Anadoluda’ki Geleneksel Süslemeli Bakır Mutfak Kapların Tasarımı

266 Emine KARPUZ T.C Kültür ve Turizm Bakanlığı 1.2. İncelenen Kaplar ve Bezemenin Kap Üzerindeki Yeri: 1.2.1. Kazan: Çok miktarda yiyecek pişirmek veya su ısıtmak için kullanılan kapların geneline verilen addır. Türklerin sosyal yaşantısında ve kültüründe ayrı bir yeri olan kazanlar genellikle bulgur, pekmez, aşure kaynatmak, yemek pişirmek, et kavurmak ve çamaşır suyu ısıtmak için kullanıl- mıştır. Fonksiyonuna göre çamaşır, yemek, şerbet kazanı gibi isimler alır. Dergâhlarda aşure, şerbet, helva dağıtılan, pişirilen kaplar olarak kullanıldığı bilinmektedir. Silindir gövdeli, çift veya dört kulplu, ağız kenarı dışarı taşan kenarlı kaplardandır. Küçük, orta, büyük boyutlu kazanlar vardır. Form veya fonksiyonuna göre Anadolu’da farklı adlarla söylenir. Aşırma, Deşt, Hille, Bad- ya, Parha, Katneri, Tağan, Dağan, Dığan gibi(Koşay, 1957,7-28). Orta Asya Türkçesinde “Togan” kazan manasına gelmektedir (Ögel, 1978,241). Pişirme amacıyla kullanılan kazanlar süslemesizdir. Anadolu’da pişirme kazanları dışında tamamen prestij amacıyla kullanılan kazanlar da bulunmaktadır. Bunlar kulpsuz ve bezemelidir. Genellikle düztabanlı, ağza doğru daralan ve kenarsız kaplardır. Üzerleri zengin bezemelidir. Müzelerde gördüğümüz bu örnekler Selçuklu dönemine tarihlendirilebilir( Belli, Kayaoğlu, 1978). Bu kazanlar üzerinde elips ya da dairesel madalyonlar içerisinde sülüs karakteri ile yazılı beze- me, bitkisel bezeme ve zencerek bordürlü geçmeler, rumi, palmet, yıldız motifleri vardır. 19.20 yüzyıla tarihlendirilen kazanlarda ise lale, demet şeklinde çiçek ve meyveleri ile nar, selvi, salbekli şemseler görülür. 1.2.2. Lenger: Daire gövdeli, yayvan, derinliği az, kenarları geniş kaplardır. İçine pilav ve üzerine et ko- nan servis kabıdır. Bu kaplar hiçbir zaman pişirme için kullanılmazlar. Sunum-servis kabıdır. Bu nedenle süsleme açısından en zengin kaplardandır. Kuzu lengeri, orta ve küçük olmak üzere farklı boylardadır. Formu bütün Anadolu’da değişikliğe uğramayan kaplardandır. Anadolu’da len- geri, İlenger, Mertebani şeklinde söylenir. Lengerlerin neredeyse tamamı süslemelidir. Süsleme kompozisyonu geniş kenarlarındadır. Bazı örneklerde iç yüzeylerinde de süsleme görülür. 1.2.3. Sahan: Derinliği fazla olmayan, daire gövdeli, kenarı yayvan, kapaklı veya kapaksız servis ka- bıdır. Derinliği az olanlara yassı sahan, derinliği fazla olanlara çukur sahan denir. Anadolu’da dıvan, sağın, sahın, sehen gibi farklı söyleyişleri vardır. Bu tür kaplarda süsleme azdır. Kullanı- mından dolayı süsleme ağız kenarlarda ve kapaklarda mevcuttur. Bazılarının kenarları dilimli(- kertikli-kirtikli-çirtikli)dir. 1.2.4. Bakraç: Düz ya da yuvarlak dipli, derin, üstten hareketli yarım daire biçimli kulplu kapaklı kapaksız taşıma kaplarıdır. Bu kaplarda süt, yoğurt, yağ, hoşaf, bal, pekmez gibi yiyecekler bulundurulur veya taşınır. Anadolu’da yöresel olarak farklı adlarla anılır: Çingil, cingil, aşırma, çitil-helke, si- til-sıtıl, satıl gibi (Koşay, 1957,7-28).