Bir Çocuk Oyununun Diakronik İncelemesi: Aç Kapıyı Bezirgânbaşı

119 Bir Çocuk Oyununun Diakronik İncelemesi: Aç Kapıyı Bezirgânbaşı Müzik, Oyun ve Eğlence yüküm yadigâr olsun, yadigâr olsun 4 dediklerini tespit etmiştir. Caferoğlu’nun 1941’de Isparta’dan derlediği bir varyantta ise sözlerin şöyle söylendiği saptanmıştır; - Aş gapıyı bezirgânbaşı, bezirgânbaşı. - Vallahi açmam, billahi açmam, gapı hakkı ne verirsin, ne verirsin? - Arkamdaki cevahir topu yadigâr olsun, yadigâr olsun. 5 Bu sözlerde geçen; kervan, ipek yükü, cevahir topu veya şehzadenin gümüşlerden yapılı tahtı/ pırlantadan tacı gibi terimler zenginliği, deveye yüklenen malın değerli olduğunu bildirmek- tedir. Sözlerde en dikkat çeken kavram, hitabın yapıldığı ve oyuna adını veren “bezirgânbaşı”dır. Bezirgânbaşı Kimdir? Bezirgân, İslam Ansiklopedisi ne göre, “eskiden ticaret, sarraflık, resmî ve özel müessese- lere mal temini işleriyle uğraşan büyük tüccar” anlamına gelir. Kelimenin aslı Farsça “bâzârgân” veya “bâzergân”dır. Türkçede ne zamandan beri kullanıldığı kesin olarak bilinmemekle birlikte Fatih dönemine ait kanunname ve yasaknâmelerde bu kelimeye sıkça rastlanmakta, “başta ipek ve kumaş olmak üzere her türlü ticaret ve alım satım işleriyle uğraşan tüccar” anlamına gel- mektedir 6 . Kelimenin Hicri on ikinci ve on üçüncü yüzyılda Hıristiyan tüccarlar için halk arasında kullanılan bir tabir olduğu da kaynaklarda yer almaktadır 7 . Bezirgânbaşı ise, Büyük Türkçe Sözlüğe göre “padişahın kullanacağı çuha, bez, tülbent gibi eşyaları sağlamak ve bunları korumakla görevli kimsedir.” Bezirgân tek başına tüccar anlamına gelmekteyken bezirgânbaşı saraydaki bir görevliye işaret eder. Bezirgânbaşı kimdir sorusu, “tarihte bezirgânbaşı kadrosu ilk olarak ne zaman ortaya çıktı?” sorusunu da beraberinde getirir. Kaynaklara göre bezirgânbaşı, Kızlar Ağası da denilen Darüssaade Ağasına bağlı bir görevlidir. Darüssaade, Topkapı Sarayı’nın harem bölümüne verilen addır. Darüssaade Ağası da Osmanlı Sarayının ve bütün Enderun, Harem-i Hümayun ağalarının en büyüğü idi ve bu ağalar padişah ve ailesine yakınlıkları nedeniyle Osmanlı dönemi siyasi hayatında önemli roller oyna- mışlardır. Darüssaade Ağası, Babüssaade Ağası da denilen Enderundaki en nüfuzlu kişi olan Kapı Ağasına bağlıdır 8 . İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Devletinin Saray Teşkilatı adlı eserinde 9 D’Ohsson’un 1791 tarihli kitabına gönderme yaparak 10 bezirgânbaşının da “sarayın, birun denilen dış hizmet- lerinde bulunan çadır mehter başısı, hazinedar başı, pişkeşçi başı gibi darüssade ağasına tabi” 4  Ferruh Arsunar: Türk Çocuk Oyunlarından Örnekler. 31-32.s. 5  Nebi Özdemir: Türk Çocuk Oyunları. 2006. 8 s. 6  İslam Ansiklopedisi. 6. Cilt. 103. s. 7  Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü. 1. Cilt. 183. s. 8  İslam Ansiklopedisi. 24. Cilt. 338.s. 9  İsmail Hakkı Uzunçarşılı. Osmanlı Devletinin Saray Teşkilatı. 180. s. 10  D’Ohsson: Tableau Général de L’empire Ottoman. Paris 1791. C 7. Fasıl 1, Kısım 5.