Bir Çocuk Oyununun Diakronik İncelemesi: Aç Kapıyı Bezirgânbaşı

120 A. Ceren GÖĞÜŞ T.C Kültür ve Turizm Bakanlığı olduğunu söyleyerek bu kadronun saray içindeki konumunu belirtir. Uzunçarşılı, yine aynı eserde, 1453’te İstanbul alındıktan sonra, Fatih Sultan Mehmet’in bir süre daha Edirne’deki sarayda oturduğunu ancak Edirne saray teşkilatına dair hemen hiçbir kayıt olmadığını söyler 11 . Fatih Sultan Mehmet 1478’de Yenisaray yani Topkapı Sarayı’nı yaptırıp buraya yerleşmiş- tir. Osmanlı devlet teşkilatının bu taşınmayla birlikte yeni sarayda şekillendiği bilinmektedir. Bu bilgiler ışığında bezirgânbaşı görevinin bu tarihlerde kayıtlara geçmeye başladığı söylenebilir. Bu görevli daha önce varsa bile yazılı kaynak olmadığından bir tarihlendirme yapabilmek mümkün görünmemektedir. Kapı Hakkı Ne Olabilir? Osmanlı Döneminde 19. yüzyıl başlarına kadar kervan ticareti azalarak da olsa devam etmiştir. Kervanlar genellikle 450 deve, 100 katırdan oluşurdu. Küçük kervanlar 100 deve iken, büyük kervanlar ise 1000 deveye kadar çıkabilirdi. Kervanlar istedikleri yerde duramazlardı. Daha önceden tespit edilmiş olan konaklama yerlerinde, yani kervansaraylarda konaklarlardı 12 . Bu ker- vanlar Asya tarafından Anadolu’ya girdikten sonra belirli noktalarda gümrük vergisi öderlerdi. Oyunda geçen “kapı hakkı” teriminin bu gümrük vergisi ile aynı anlamı taşıdığı düşünülse de bezirgânbaşı gümrük vergisi tahsil eden bir görevli olmadığından bu olasılık ortadan kalkar. Bu nedenle “kapı hakkı”nın, tüccar tarafından Bezirgânbaşına mallarını saraya satabilmek için ver- diği haraç olduğu veya iyimser bir bakış açısıyla bunun resmiyete bağlanmış bir ödeme şekli ol- duğu düşünülebilir. Bu haraçla Bezirgânbaşının gönlü alınacak, onun aracılığıyla getirilen değerli kumaş ve erzaklar haremdekiler için satılabilecektir. Arkadakinin Yadigâr Olması Ne Demektir? Yadigâr, bir kimseyi hatırlatan nesne veya kişi anlamına gelen bir sözcüktür. “Arkadakinin yadigâr olması” ifadesini daha iyi anlayabilmek için oyundaki hareketlere dikkat etmemiz gerekir. Bir dizi çocuk sırayla kolların altından geçmektedir. Hareketin bize gösterdiği, bir deve kervanı- nın geçişi olduğuna göre, bu sözlerle bir sonraki devenin taşıdığı yükün istenilen kapı hakkına karşılık olarak bezirgânbaşına verileceği bildirilir. Kervancının malları sarayın kapısından içeri sokabilmesinin yolu “kapı hakkı” olarak Bezirgânbaşına taşıdığı yükün bir parçasını yadigâr ola- rak vermesidir. Verilen bu haraçla bir sonraki alışverişte bezirgânbaşı tüccarı verdiği bu yadigârla hatırlayacaktır. Kapan Neyi İfade Eder? Oyunun sonunda üç tekrardan sonra “kapan”da bir oyuncu kalır ve iki ebeden birinin arka- sına geçerek oyuna devam eder. Oyunun varyantları olduğu daha önce belirtilmişti. Ezginin so- nunda söylenen “bir sıçan, iki sıçan, üçüncüde kapana kaçan” sözlerindeki “kapan” sözcüğünün kimi yerlerde “delik” veya “dolap” olarak söylendiği de saptanmıştır. 11  İsmail Hakkı Uzunçarşılı. Osmanlı Devletinin Saray Teşkilatı. 11. s. 12  Doç. Dr. Erol Özvar : Osmanlı’da Gümrükler ve Kervanlar. (Osmanlı Medeniyeti: Siyaset, İktisat, Sanayi içinde) 121. s.