Bir Müzisyen Profili Olarak Zâkirlik: Çorumlu Zâkirler Üzerinden Ampirik Bir Değerlendirme

256 Yrd. Doç. Dr. Ömer Can SATIR T.C Kültür ve Turizm Bakanlığı Cem İçinde Zâkirin Konumu ve Çorumlu Zâkirlere İlişkin Tespitler Çorumlu Âşık Nuri Bolata zâkirin işlevi ve konumu bir dörtlüğünde bakın nasıl anlatıyor: Zâkirlik olur saz ile Kur’an okurlar avaz ile Mümin Müslim niyaz ile Zâkir sana haber olsun. Cem âyini belirli sayıda birbirine sırayla bağlı iç içe geçen erkânlardan oluşmaktadır. Bu akışının yürütülmesinden 12 kişiden oluşan hizmet sahipleri sorumludur. Hizmet sahipleri sıra- sıyla; (1) Dede, (2) Rehber, (3) Zâkir, (4) Gözcü, (5) Delilci, (6) Kurbancı, (7) Lokmacı, (8) Saki, (9) Süpürgeci, (10) Peyik, (11) Tazeker ve (12) İznikçi’den oluşmaktadır. Kuşkusuz bu görev dağılımı içinde zâkirin, icracı kimliğinden dolayı özel bir konumu vardır. Burada zâkirler Dede ile birlikte cemin akışını sağlamakla yükümlüdür. Bu hizmet için seçilen zâkir sayısı bölgelere göre değişmektedir. Genellikle üç zâkir olması gerektiğine dair bir kanı öne çıksa da cemin türüne göre bir ozan da yeterli gelmektedir. Ancak duruma göre üç zâkirden daha fazla cem aşığının yer aldığı örnekler mevcuttur. Örneğin Elmalı Tekke Köyünde gerçekleşen bir törende, beş kişilik bir zâkir grubunun cem odasının bir köşesinde kendi aralarında bir halka oluşturdukları görülmüştür (Birdoğan, 1995: 403). Kimi dedelerin aynı zamanda zâkirlik yaptığı da bilinen bir gerçektir. Söz gelimi dede iyi saz çalıyor ve okuyorsa ilk düvaz-ı imamı kendisi seslendirmekte, şayet bir başka bölgeden ge- len dede bu hizmeti iyi uyguluyorsa, misafir geldiği bölgede zâkirlik yapmaktadır. Zâkir, cemdeki oturuş düzenine göre dede ve rehberin hemen ardından gelmektedir. Cem’in adap ve erkânını iyi bilen cem aşığı zâkir, tüm bir ritüelin akışını hiçbir ikaza gerek duymadan yürütmektedir. Ayrıca ilgili repertuvarın ne zaman icra edileceğine kendisi karar verir. Dışarıdan bir müdahale gelmesi mümkün değildir. Cemlerde usul olarak üç nefes ve bir düvazdan gerçekleşen üçleme yine zâki- rin ustalığıyla icra edilir. Her üçlemenin sonunda zâkir, 12 İmamların isimlerinin geçtiği bir deyişi (düvaz deh imam) resitatif bir biçimde veya c ûş makamında icra etmektedir. Çorumlu zâkirler Ocaklı-Dedegan süreğine bağlı, Dede Kargın, Ali Seydi, Şah İbrahim Veli, İmam Rıza, Ağuiçen gibi Ocakların talibidir. Bunun yanında çevre köylerde Hacı Bektaşî Veli dergâhına doğrudan bağlı Bektaşilerden söz etmek mümkündür. Söz konusu bu durum Çorumlu Alevilerin tarihsel süreçte çevre illerle ve hatta daha uzak yerleşimlerde yaşayan Alevi topluluk- larla karşılıklı ilişki içinde olduklarını göstermektedir. Örneğin yörenin önemli zâkirlerinden Musa Yıldız, Çorum ve çevresinde geniş bir talip topluluğu olan Şah İbrahimlilerin Malatya’dan (Ballı- kaya/Mezirme’den) geldiklerini öne sürmektedir. Elbette ki bu yapının inşasında “ocaklı dedeler” sisteminin etkisi büyüktür. Bazı ocak merkezlerinin Çorum’un dışında olması Dedelerin kendile- rine bağlı olan ve başka yörelerde yaşayan taliplerin inançsal hizmetlerini karşılayabilmek için düzenli olarak hareket etmelerini zorunlu kılmıştır. Ancak bu zorunluluk coğrafî olarak birbirinden oldukça uzak Alevi toplulukların karşılıklı etkileşimine olanak sağlamakla birlikte ortak bir hafıza