Efsanevî Türk Hükümdarı Yama Kağan ve Türk Mitolojisi’nde Fatih Ata Hükümdar Motifii

164 Yrd. Doç. Dr. Hayrettin İhsan ERKOÇ T.C Kültür ve Turizm Bakanlığı (Tekin 1988: 8, 36). 35 Firdevsî’nin 1010’da tamamladığı Şehname’ye (Şâhnâme) göre İran’ın baş düşmanı olan Tûrân padişahı Efrâsiyâb (Efrasiyab/Efrasyab), yıllarca İran’la savaşmıştır. 36 Orta Asya’nın batısında yoğunlaşan Türk halkları arasında bu dönemde İran efsanelerindeki Efrasi- yab’ın, Alp Er To ŋ a ya da To ŋ a Alp Er adındaki efsanevî bir Türk hükümdarıyla eşleştirildiği gö- rülmektedir. Nitekim bu eşleştirmeye Kaşgarlı Mahmud ( Maḥmûd el- Kâşġarî ) tarafından 1074’te tamamlanan Divanu Lugati’t-Türk ’te ( Dîvânu Lu ġâ ti’t -Turk ) değinilmiştir (Kâşgarlı Mahmud 2015: 19, 409, 496-497; Maḥmūd al- Kāšγarī 1982-I: 92, 1984-II: 225, 337). 37 Yusuf Has Hacib (Yûsuf Ḫâṣṣ Ḥâcib ) de 11. yüzyılda Kutadgu Bilig ’te ( Ḳ utad ġ u Bilig ) Türk beyleri arasında adı ve ikbali en iyi bilinen beyin To ŋ a Alp Er olduğunu, Taciklerin ona Efrâsiyâb dediklerini belirtmiştir (Yusuf Has Hacib 1999-I: 43, 1999-II: 31). Karahanlı devletini yöneten hanedanın kendi soyunu Efrasiyab’a dayandırdığı, Karahanlıların bazı İslamî kaynaklarda Âl-i Efrâsiyâ b et-Turkî , Nebîre-i Efrâsiyâb , Mulûk ve Sel â ṭ în-i Efrâsiyâ bî , Umerâ-yi Efrâsiyâb ile Mulûk-i Turkistân ve Efr â siy â by â n olarak 35  Yazıtların Bumın Ḳ a ġ an olarak andığı Türk hükümdarının adı, Çin kaynaklarında genellikle Tumen 土門 , nadiren Tumen 吐門 ( Tümen ya da Tuman ?) olarak geçmekte ve kendisinin 552’de Moğolistan’daki Rouran 柔然 (Ruanruan 蠕蠕 ) Kağanlığı’nı devirerek Türk Kağanlığı’nı kurmasının ardından İllig Ḳ a ġ an ( Yili Kehan 伊利可汗 ) unvanını aldığı bildirilmektedir. İllig Kağan devleti kurduktan sonra fazla yaşamamış ve aynı yıl içerisinde ölmüştür. Yixiji Ḳ a ġ an ( Yixiji Kehan 乙息記可汗 ) unvanıyla yerine geçen oğlu Kara (Keluo 科羅 ) da 553’te ölünce, tahta İllig Kağan’ın Yandu 燕都 adını ve İrkin ( Sijin 俟斤 ) unvanını taşıyan diğer oğlu geçerek Bu ḳ an Ḳ a ġ an unvanını almıştır. İllig Kağan devleti kurduğu zaman batı kanadının yönetimini kardeşi İstemi/ İştemi’ye (Çin kaynaklarında Shidianmi 室點蜜 , Shidianmi 室點密 ve Sedimi 瑟帝米 ) vermiş ve İştemi, Yab ġ u Ḳ a ġ an unvanıyla kağanlığın sınırlarını Bukan Kağan’ın döneminde İran’a kadar genişletmiş, Heftalit/Akhun devletini Sasani İmparatorluğu’yla ittifak yaparak yıkmış, Türkistan bölgesini fethetmiştir. Bukan Kağan da yine Çin kaynaklarına göre 572’deki ölümüne kadar tahtta kaldığı on dokuz yıl boyunca Rouranların kalıntı- larını ortadan kaldırmış, Kırgızlar, Heftalitler, Kitanlar, Şirviler (Shiwei 室韋 ) ve Kaylar gibi çok sayıda halkı yenerek kendisine bağlamış, Togon (Tuyuhun 吐谷渾 ) Devleti’ni yıpratmıştır. Esasında biraz önce söz etti- ğimiz gibi, batıda Heftalitlerin ve Türkistan’ın fethinin Bukan Kağan’ın adına İştemi Yabgu Kağan tarafından gerçekleştirilmiş olduğu görülmektedir (Erkoç 2016: 44-46, 52). Yazıtlardaki Bumın ’ın Çin kaynaklarındaki Tumen ’la aynı olduğunu ilk belirten kişi ise Thomsen’dır. Ona göre yazıtlardaki Bumın Ḳ a ġ an Çin kaynakla- rındaki Tumen ’ı karşılarken, yazıtlardaki İstemi Ḳ a ġ an ’ın ise Çin kaynaklarındaki Mugan Kehan ’ı 木杆可汗 karşılıyor olması mümkündür (2002: 205). Tekin de Thomsen’a dayanarak Bumın adının Tumen adı ile son- raki hükümdar Mugan Kehan ’ın unvanının birleştirilmesinden oluşturulduğunu tahmin etmiştir. Ona göre 8. yüzyıldaki Türkler, 6. yüzyılda yaşamış bu iki farklı hükümdarı aradan geçen iki yüzyıl sonucunda birbirlerine karıştırmış olabilirler (1988: 70). Görüldüğü üzere, 730’lu yıllarda dikilen Köl Tigin ve Bilge Kağan yazıtlarında Türk Kağanlığı’nın Bumın/Tumen tarafından kurulması ile ondan sonra 6. yüzyılın ikinci yarısında Bukan Kağan’ın döneminde yapılan fetih hareketleri, aradan geçen uzun sürede birbirine karıştırılarak anlatılmıştır. Bunun nedeni de, makalemizin inceleme konusu olarak Türk Mitolojisi’nde devleti kuran ve büyük fetihler yapan bir ata hükümdar motifinin bulunması olabilir. 8. yüzyılda yaşamış olan Türkler, muhtemelen kağanlık- larının ilk kurucusunun aynı zamanda büyük fetihler yapan bir hükümdar olması gerektiğini düşünmüşlerdir. Hâlbuki gördüğümüz üzere devletin kurucusu, bağımsızlık ilanından biraz sonra ölmüştür. 36  Efrasiyab/Efrasyab için bkz. Yazıcı 1994: 478-479. 37  Alp Er To ŋ a’nın dışında, Kaşgarlı Mahmud bize kendi yaşadığı dönemde Türklerin eski dönemlerde yaşadığına inandıkları başka bir efsanevî hükümdarlarından daha söz etmiştir. Bu kişi, Zülkarneyn’in Türk ülkelerini istilasını durdurmayı başaran Türk hakanı Şu’dur. Ancak incelediğimiz diğer efsanevî ata hükümdar örneklerinin tersine Şu Hakan, fatih bir hükümdar olarak değil, ülkesini yabancı bir istilacıya karşı koruyan bir ata hükümdar örneği olarak karşımıza çıkmaktadır (Kâşgarlı Mahmud 2015: 44, 54, 519-520; Ma ḥ mūd al- Kāš γ arī 1982-I: 124-125, 139, 1984-II: 362-363). Bildiğimiz kadarıyla, Kaşgarlı Mahmud dışında bu efsaneye değinen başka herhangi bir kaynak yoktur. Ancak Kaşgarlı Mahmud’un aktardığı bu efsanedeki bir anlatının benzerine, 13. yüzyılda yaşamış olan Cuveynî’de rastlanmaktadır. Kaşgarlı Mahmud’daki efsanede Balasa- gun şehrinin kurucusu Türk hakanı Şu iken (Kâşgarlı Mahmud 2015: 520; Ma ḥ mūd al-Kāš γ arī 1984-II: 363), Cuveynî’ye göre bu şehir ileride değineceğimiz Uygur hükümdarı Bögü Han tarafından kurulmuştur (1997: 58).