Efsanevî Türk Hükümdarı Yama Kağan ve Türk Mitolojisi’nde Fatih Ata Hükümdar Motifii

163 Efsanevî Türk Hükümdarı Yama Kağan ve Türk Mitolojisi’nde Fatih Ata Hükümdar Motifi Gelenek, Görenek ve İnançlar daki Yama Ḳa ġ an ’ın ve Tibetçe belgedeki Zha-ma Kha-gan ’ın Türk hükümdarı Bukan Kağan’ı (553-572 yılları arasında hükümdar) 31 karşıladığını düşünmüştür. Ona göre, bahsi geçen metin- lerde askerî seferlerinden ve başarılarından söz edilen bu hükümdar, aynı özellikleri taşıyan ve on dokuz yıl boyunca tahtta kalan Türk hükümdarı Bukan Kağan’dan başkası değildir (2011: 364, 366). 32 4. Türk Mitolojisi’nde Fatih Ata Hükümdar Motifi Türk Mitolojisi üzerine çığır açan bir kitap yazmış olan Ögel, bu mitolojide karşılaşılan çeşitli motifleri tasnif etmiştir. 33 Bize göre ise, Ögel’in hazırladığı listeye bir motif daha eklenme- lidir ki, biz bunu Fatih Ata Hükümdar Motifi olarak adlandırmayı uygun görüyoruz. Çeşitli yön- lere doğru askerî seferler düzenleyen fatih ata hükümdar motifi, Türk halklarının mitolojisinde farklı dönemlerde görülmektedir. Asya Hun (Xiongnu 匈奴 ) hükümdarı Modu Chanyu’nün 冒頓 單于 (MÖ 209-174 yılları arasında hükümdar) gençliği, babası Touman Chanyu’yü 頭曼單于 öl- dürerek başa geçmesi ve Hunların doğu komşuları Donghuların 東胡 sonu gelmeyen talepleri sonucunda onlara saldırarak yenmesi, Shiji 史記 ile Hanshu ’da 漢書 yarı-efsanevî bir üslupla yer almaktadır ( Hanshu 94A.3749-3750; Shiji 110.2888-2889). Yine aynı kaynaklara göre Modu Chanyu, Donghuları yendikten sonra batıda Yuezhiları 月氏 yenmiş, Loufan 樓煩 ve Boyang 白羊 hükümdarlarının ülkelerini fethetmiştir ( Hanshu 94A.3750; Shiji 110.2890). Kısa bir süre sonra ise Modu Chanyu, yönünü kuzeye dönerek seferler düzenlemiş, Hunyu 渾庾 , Qushe 屈射 , Dingling 丁零 , Gekun 鬲昆 (Kırgız) ve Xinli 薪犂 halklarını kendisine bağlamıştır ( Hanshu 94A.3753; Shiji 110.2893). 34 Türk hükümdarı Bukan Kağan’ın fetihleri, 8. yüzyılın ilk yarısında dikilen Türk yazıtla- rından Köl Tigin Yazıtı’nın (732 tarihli) Doğu Yüzü’nün 1.-3. satırlarında ve Bilge Kağan Yazıtı’nın (735 tarihli) Doğu Yüzü’nün 2.-3. satırlarında yarı-efsanevî bir şekilde anlatılmıştır. Yazıtlara göre Türklerin ataları Bumin Ḳaġan ve İştemi Ḳaġan tahta oturduktan sonra Türk devletini düzenlemiş- ler, dört yöndeki düşmanlara karşı ordu sevk edip kendilerine bağlamışlardır. Ölümlerinden sonra devletin başına geçen beceriksiz kağanlar ve devlet adamları yüzünden ise devletleri yıkılmıştır 31  Bu hükümdarın unvanının Çin kaynaklarında Mugan 木杆 , Muhan 木汗 ve Muhan 木扞 şeklinde yazılan kısmının (Liu 1958-II: 495) aslen Türkçe Bu ḳ an olmasına ilişkin bkz. Tekin 1988: 70, Taşağıl 1995: 19, Ercila- sun 2008: 79-80 ve Beckwith 2009: 115. Bu konuda başka görüşler de vardır (Erkoç 2016: 45-46). 32  Türklerin kökenlerine ilişkin mitleri aktaran diğer Çin kaynaklarında Shemo’dan ya da Yama Kağan’dan söz edilmemekte, Türk Kağanlığı’nın Bumın tarafından kurulmasından önce Türk halkının başında Şad ve Yabgu unvanlarını taşıyan yarı-efsanevî beylerin olduğu anlatılmaktadır ( Beishi 99.3285; Cefu Yuangui 956.11252a; Suishu 84.1864; Tongdian 197.5402; Xin Tangshu 215B.6055; Zhoushu 50.908-909). 33  Ögel’in yaptığı tasnif şu motiflerden oluşmaktadır: Türeyiş ve yaratılış, kurt, geyik, kartal, Tepegöz, Keloğlan, Hızır, doğan ve kartal, don değiştirme, gök, göğün direği, kutup yıldızı, güneş, ay, yıldızlar, Samanyolu, serap, ebekuşağı, dünya, dünyanın şekli, dünyanın göbeği, yer ve yeraltı, doğa olayları, yıldırım ve şimşek, rüzgârlar, sular, kutlu pınarlar ile kaynaklar, ulu ırmaklar, deniz ve okyanus, göller ve sazlıklar, dağlar, ağaç, ateş, bazı hayvanlar, kuşlar, devler ve ejderhalar, rüyalar ve diğerleri (1993-I: ix-xi, 1995-II: v-xiii). 34  Ögel, Çin kaynaklarında özellikle Modu Chanyu’nün gençliğinin ve hükümdar olmasının anlatıldığı kısımların efsanevî bir üslupla yazıldığını, Çinlilerin bu bilgileri Hunlar arasında nesiller boyunca aktarılan rivayetlerden aldıklarını belirtmiştir. Nitekim Ögel’in de üzerinde durduğu üzere, bu kaynaklarda Hunların Çin’e akınlarının başladığı yerde üslup değişerek gerçek tarihî vakalar anlatılmaya başlanmıştır (1993-I: 1-2, 6-8, 143-144). Ögel’e göre, sonradan Oğuz Han efsanesi olarak karşımıza çıkacak Türk efsaneleri, Hun döneminden önce de Orta Asya’da var olmuştur ve bu efsanelerin, Çin kaynaklarında Modu Chanyu’nün gençliğine yakıştırılmış olması mümkündür (1993-I: 11, 144).