Karagöz Müziğinin Anonimleşme Süreci

249 Karagöz Müziğinin Anonimleşme Süreci Müzik, Oyun ve Eğlence Geleneksel Osmanlı/Türk musikisi esas itibariyle bir saray müziği olmadığı gibi müzisyen- lerinde büyük çoğunlukla ne saray mensubuydular ne de saraya bağlıydılar. Osmanlı kentlerinin musiki dünyasında gerçekten profesyonel müzisyenler her zaman azınlıkta kalmışlardır (Behar, 2016; 63). Meşk kültürü tam anlamıyla münevver kesimin müziği olmamış, halkın yaşadığı birçok kültürel mekânlarda icra edilen sözlü kültür ortamın ürünüdür. “Meşk edilerek öğrenilen eserlerin hafızada daha sağlam ve kalıcı bir yer edindiği, sistematik olarak nota kullanmanın ise hafızayı körelttiği sık sık dile getirilmiştir (Behar, 2016; 62). İstanbul kent folklorununda toplumsal bir uy- gulama olarak yaşanmış ve günümüzde kısmen devam eden meşk ortamında icra edilen müzik ürünleri usta-çırak ilişkisi ile sözel bir sanat olarak yaşamıştır. Bu geleneksel uygulama İstanbul eğlence kültüründeki birçok meslek folklorunu da etkilemiştir (tulumbacılar, kahvehane, halk tiyat- rosu… vb.). Üngör’ün klasik Karagöz metinlerinde elde ettiği müzik formları neredeyse tamamı bu Osmanlı/Türk meşk kültüründe ortaya çıkan bestelerdir; nitekim Karagöz müziğinde bestekâ- rı belli 18 olan eserlerin bestekârları aynı dönemin meşk kültürü icracılarıdır. 17. yy’den önceki dönemlerde de Osmanlı başkentlerinde usta-çırak tarzı öğrenildiği kesin olan meşk kültürünü oluşturan sosyal çevre ve şartlar ile Karagöz mesleğinin yaşadığı mekânlar ortak oluşu müzikteki ortaklığının sebebini açıklamaktadır. Meşk kültüründe mekân meşki veren ve alan kişinin sosyal statüsünü belirlemekteydi. Bu neden ile meşk icra mekânları saray, evler, tekkeler dışında cami- ler, bahçeler, kıraathaneler, mesire yerleri olduğuna değinilmiştir (Behar, 2016). Folklor mater- yalleri bir yerden başka bir yere taşınan, farklı şekillerde yorumlanan (manipule edilen) kültürler arası yaratmalardır (Amos,2003). Bu kültürler arası yaratma meşk kültüründe üretilen ürünlerin, karagözcülerin belleği ile karagöz perdesinde tekrar yaratılmıştır. Sözlü kültür ürünleri, toplumun ortak malı olan hazır kalıpların deneyimleri pekiştirecek şekilde biçimlendirilmesiyle oluşan ve yazılı metinden yoksun olduğu için toplum belleğinde yüz- yıllarca gelişerek varlığını sürdüren canlı organizmalar bütünüdür. Sözlü ürünler halkın bilincinde sözle biçimlendikleri için, sözün ilk kaynağı olan düşünce geliştikçe hazır deyişlerin kullanımı da daha ince bir ustalık kazanarak ifade alanını genişletmiştir (Ong, 1995: 50). Konumuzun odağı olan Karagöz müziği yaratmaları ve onun oluşturan “sosyal çevre, kültürel davranış, retoriğe ait durum ve şahsi kabiliyet değişkendir. Ve bunlar sözlü, müziğe ait veya plastik sanatlara ait bir ürünün nihaf şeklinde, metninde ve yapısında açık farklılıklar meydana” getirmiştir. Folklorun ana özelliği aynı kalır; sözlü sanat bütün zamanlarda bir cemiyetin tamamının yaratmasının top- lamıdır (Amos, 2003). Günümüzde yaşayan Karagözcülerin ve geçmişte yaşamış karagözcülerin dansı, ritim, kulak, ses sanatçısı, mim ustası, müzikçi bu özelliklerin tümünü karagöz icra bağlamı ile gerçekleştirebilmesine rağmen her birini kendi bağlamlarında icra edebilen bir aktör değildir. Bu neden ile Üngör’ün eserinde (1989) bahsettiği 211 hayal şarkıları içinde türkü ve diğer batı formları hariç diyebiliriz ki, Karagöz folkloru içerisinde yeniden yaratılmış meşk kültürü musiki eserleridir. Meşk kültürü içerisinde yazısı ve notasız intikal sistemi eserin az ya da çok versi- yonların oluşmasıyla, bu sözlü eserlerin İstanbul kent folklorunda çok yönlü yayılmasına sebep olmuştur. Üngör’ün hayal şarkıları olarak kabul ettiği Karagöz musikisinin içerisinde 107 anonim eser bulunması bu kültürel aktarımın (yayılma) sonucudur. Örneğin; Üngör’ün (1989, 20), eserin- de Karagöz için bestelenmiş olarak kabul ettiği Rıfat Bey’e ait “nar-ı aşkınla senin ey nehçivan” Nihavent-A/Aksak makamında eseri hakkında yaşadığı dönemde iki basılı eş metnin olduğuna 18  Rıfat Bey; 10, Nikoğas; 8, İsmail Dede; 6, Bekir Ağa; 4 karagöz sanatında en çok müzik üreten kişiler- dir.