Kazakistan, Kızılorda Bölgesinde Mezar ve Türbe Geleneği

480 Dr. Yerlan ZHIYENBAYEV - Arş. Gör. Gulbanu KOSHENOVA T.C Kültür ve Turizm Bakanlığı Kızılorda Bölgesinde Mezar ve Türbe Geleneği Kazakistan’ın Kızılorda İli Şiyeli İlçesine bağlı Baygekum Köyünde yer alan Okşı Ata Me- zarlığı’ndaki mezar yapıları üzerinde mimari şekil ve gelenekleriyle anlatmaya çalışacağız. Söz konusu mezarlıkta 11.yy’ dan başlayıp günümüze kadar hala mezarlık olarak kullanılan ve çevre köy halkı ölen yakınlarını bu mezarlıkta defnediyorlar. Mezarlıktaki en erken tarihli Okşı Ata ve Asan Ata türbelerini bazı araştırmacılar 11. -12.yy ’a tarihlendirmişlerdir 13 . Adı geçen yapılardan sonra Esabız Türbesinin de 19.yy ’da inşa edilmiş olabileceğini belirtmişlerdir. Erken Ortaçağ veya Moğol İstilası öncesi inşa edilmiş olduğu düşünülen bu yapılır, kare planlı ve üzeri kubbe ör- tülüdür. Türbelerin üçü de tuğla malzemeden inşa edilmiştir. Bu türbelerde kullanılan plan tipi çok bilinen ve Kazakça ile “Kesene” ismiyle anılan yapı türüdür. Kesene Türkçedeki türbe anlamında kullanılmaktadır. Ancak kesene dışında daha bir mezarla ilgili kullanılmakta olan kelimeler vardır. Büyük ihtimalle bu isimler mezarın şekline ve dış görünüme göre isimlendirilmiştir. Kazaklar eğer bir mezar yapısına Kesene diyorlarsa o yapının üzeri kesin kubbe ile örtülüdür. Bazen de halk arasında türbe kelimesinin karşılığı yerine kümbez de deniliyor. Kümbez aslında kubbe demektir. Ancak yapının üzeri kubbeli ise yerli halk kümbez ifadesini daha çok tercih ediyorlar. Diğer örneklerimizde verilen mezar yapılarına gelirsek sağana, sağatam, törtkulak ve mazar tabirleri de günümüzde yaygın bir şekilde kullanılan ifadelerdir. Sağana demek mezarın üzerinde korunaklı bir şekilde üzerinde düz bir çatıyla veya ahşapla örtülü ve etrafı değişik malzemelerle alçak seviyede çevrelenmiş olan mezar yapısına denilmektedir. Eğer bir mezar için sağanatam ifadesi kullanılıyorsa, etrafı duvarla kerpiç veya tuğla çevrili olan mezarın yerini belirgin etmek amaçlı kerpiçten veya tuğladan sandukaya benzer bir şekilde yapılıyordur. Söz konusu çalışmamızda ele aldığımız Okşı Ata Mezarlığı’nda bulunan mezarlar ve türbeleri şekil açısından farklılıklar göstermektedir. Mezarlıktaki mezar ve türbe örneklerini incelediğimizde dört ayrı tip mezar ve türbe örneği ile karşılaşıyoruz. Kazaklarda ölüm anından başlayıp, ölüyle ilgili yapılan tüm geleneklerin her aşamasında, bozkır hayatında bilinen eski Türk inanç ve yaşam tarzının İslam inancıyla bütünleşmiş unsurlar görülmektedir. 14 OKŞI ATA MEZARLIĞI’NDAKİ MEZAR ÖRNEKLERİ 1. Kare ve Poligonal Gövdeli Mezarlar Okşı Ata Mezarlığı’nda 11. -12.yy örneklerinden Okşı Ata ve Asan Ata Türbeleri, kare plan- lı ve kubbe ile örtülüdür. Daha sonraki dönemlere ait türbeler poligonal planlı yine üzeri kubbe ile örtülü türbe örnekleridir. Ardından dört ayak üzerine oturtulmuş baldaken 15 tarzında iç içe geçmiş 13  Okşı Ata Türbesinin tescil belgesi; T.Konıratbayev, Ertedegi Eskertkişter: Sır Boyının tarihı men made- nieti, Almatı, 1996, Öner, s.121; E.M. Baytenov, Memorial’noe Zodçestvo Kazahstana: Evolyusiya İ Problemı Formoobrazovaniya, Nİİ Teorii Arhitekturı İ Gradostroitelstva, Rossiiskaya Akademiya Arhitekturı İ Stroitel’nıh Nauk, Moskva, 2004,( Yayınlanmamış Doktora Tezi) s. 126, 131 14  Kazakların 19.yy kadar ki cenaze merasimleri hakkında geniş bilgi için bknz: F. Ünal, Kazaklarda Defin Merasimi ve Aş Verme Geleneği , Bilig dergisi, Bahar 2008, Sayı 45,s. 103-130. 15  Ali, Kılcı, Anadolu Türk Mimarisinde Erken Devir (XIV-XV.yy) Baldaken Tarzı Türbeler, Ankara 2007, s. 19. Adı geçen eserde, yazar, Baldaken teriminin M.Oluş Arık’ın doktora tez çalışmasında Anadolu’daki yan- ları açık türbeleri için kullandığını belirterek, bundan sonraki çalışmalarda daha yaygın bir şekilde bu terimin