Maddi Kültür

33 ÇÖMLEKÇİLİK RİSALESİ VE DOĞU TÜRKLÜK SAHASINDA ÇÖMLEK KÜLTÜRÜNE AİT SÖZVARLIĞI Serap ALPER 1 Giriş: Risale Geleneği Arapça risāle sözcüğü, “a letter, a treatise” (Steingass 1998: 574b) olarak anlamlandırıl- mışsa da Türkiye Türkçesinde “küçük kitap, broşür” anlamında kullanılmaktadır. Bugün İsveç, Rusya, İngiltere ve Almanya’da çeşitli kütüphanelerin koleksiyonlarında tespit edilmiş olan 2 ve bir kısmı yayımlanmış olan Doğu Türk yazı dilli birçok meslek risalesi 3 ve hemen her risalenin çok sayıda nüshasının bulunması risale geleneğinin Uygur kültür ve edebiyatında önemli bir yer tuttuğunu göstermektedir. Doğu Türklük sahasında dinî-mistik hareketlerin etkisiyle mesleki bir örgütlenmenin olabileceği izlenimini veren bu risalelerden üzerinde çalıştığımız çömlekçilik, sa- 1 Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi alperserap@gmail.com 2 Dünyanın üçüncü büyük Doğu Türkistan yazmaları koleksiyonu olan İsveç’teki Lund Üniversitesi kütüphanesinde bulunan yazma eser koleksiyonu çoğunluğu İsveçli diplomat ve filolog Gunnar Jarring’in Doğu Türkistan’dan getirdiği ve 1982 yılında bağışladığı Çağatay, Özbek ve Uygur Türkçesi ile yazılmış yazma eserler ile bir kısmı İsveçli misyonerler tarafından bağışlanan, satılan veya üniversite kütüphanesi tarafından satın alınan yazma eserlerden oluşmaktadır. Jarring Koleksiyonu için bkz. Gunilla TÖRNVALL (2014), “Hoten ve Kaşgar’dan: Gunnar Jarring ve Jarring Koleksiyonu”, Çev.: Serkan ÇAKMAK, Uluslararası Uygur Araştırmaları Dergisi , Sayı: 4, s. 103-111. St. Petersburg Rusya Bilimler Akademisi Doğu Bilimi Enstitüsü Kütüphanesinde divan, tezkire ve risaleler başta olmak üzere çok sayıda el yazması vardır. Franda İlimler Akademisi Kütüphanesi ile Şincan Uygur Özerk Bölgesi Eski Eserler İşhanesi ve İktisadi Fenler Akademisi Kütüphanesi de el yazması eserlerin bulunduğu merkezlerdir. 3 İsveç Lund Üniversitesi Jarring Koleksiyonu içindeki XVI. ve XX. yüzyıllar arasında farklı tarihlere ait olan yazma eserler arasında bulunan demircilik mesleğine ait bir risale Ümit EKER ve Ünal ZAL tarafından çeviri yazı alfabesine aktarılmıştır. Nevşehir Hacı Bektaş Veli Üniversitesi Bilimsel Araştırmalar Projesi Birimi tarafından desteklenen Çağatay Türkçesiyle Yazılan ve Geleneksel Meslekleri Konu Alan Risalelerin Araştırılması, İncelenmesi ve Yayımlanması başlıklı proje ile Çin’de, İsveç’te ve Rusya’da bulunan meslek risalelerinden Risāle-i Dehkānçılık, Risāle-i Harrātlık, Risāle-i Aşfezlik, Risāle-i Nemed-māllık Âdem Öger ve Recep Tek’in editörlüğünde; Risāle-i Tegürmendçilik ve Risāle-i Kassāblık Âdem Öger ve Filiz Kılıç editörlüğünde yayımlanmıştır. Yine Lund Koleksiyonunda bulunan Rengrizlik Risalesi , Âdem ÖGER ve Nuriman Abdurreşit KAŞGARİ tarafından çalışılmıştır: “Uygurlarda Risalecilik Geleneği ve Rengrizlik Risalesi”, Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi , S. 41, 2016, s. 10-49. Konya Bölge Yazma eserler Kütüphanesinde bulunan Çağatayca iki meslek risalesi Fatih ERBAY tarafından çalışılmıştır: “Çağatay Türkçesiyle Yazılmış İki Risâle: Risâle-i Çârvâdârçılık ve Risâle-i Dihkânçılık”, Modern Türklük Araştırmaları Dergisi , Cilt: 9, Sayı: 4 (Aralık 2012), s. 103-124. Urumçi’de bir sahafta bulduğu bir meslek risalesi üzerinde de Semra ALYILMAZ çalışmıştır: Risâle-i Mûze-dûzluk (İnceleme- Metin- Dizin) , Elik Yayınları, Ankara 2011.