Mevlana’nın Mesnevi’sinde Yılan ve Ejderha Motifi

32 Arş. Gör. Seda AKSÜT ÇOBANOĞLU T.C Kültür ve Turizm Bakanlığı “Senin nefsin de bir ejderhadır.” 37 “Ejderhayı ayrılık karı içinde tut, sakın onu Irak güneşinin altına getirme. Ejderhan donmuş bir halde iken selâmettesin fakat kurtuldu, kendine geldi mi ona lokma olursun.” 38 demektedir. Yılanın geçtiği son müstakil hikâyede bir tavşancıl kuşu, Mustafa Aleyhisselâm’ın pabucu- nu kapıp havalanır ve havada pabucu ters çevirir. Mustafa Aleyhisselâm’ın canı bu duruma çok sıkılır ama pabucun içindeki karayılanın düştüğünü görünce kuşun kendisine iyilik yaptığını anlar. Burada da yılanla ilgili ilk hikâyede olduğu gibi şer gibi görünen durumlarda hayır olduğuna vurgu vardır. Nitekim Mevlana hikâyenin sonunda “Allah’ın verdiği mihnet ve cefayı da Peygamber’in pabucunu kapan tavşancıl say. O belâ, daha büyük belâları defetmek, o ziyan daha dehşetli ziyanları menetmek içindir.” 39 diyerek kötü sanılan bazı durumların daha büyük kötülükleri engellediğini söylemekte ve Allah’tan gelen her şeyi kabullenmek gerektiğini vurgulamaktadır. Yılan motifinin direkt yılanla ilgili olan müstakil hikâyelerin yanı sıra kullanıldığı bağlamlar- dan biri de nefistir. Sufiler nefis kelimesini yalnız başına kullandıklarında genellikle nefs-i emma- reye işaret etmek istemişlerdir ve bu isteğe hizmet eden metaforlardan biri de “tehlikeli bir yılan”- dır. 40 Carl Gustav Jung’a göre insan yaşamındaki temel değişimleri ortaya çıkarabilen kökensel arketiplerden biri, canavar arketipidir ve bu tür canavarların simgesel anlamlar yüklenmeleri on- lara ihtiyaç duyulmasından kaynaklanır. Somut gerçeğe yabancı düşen psişik bir ögeyi ancak karmaşık ve özellikle gerçekdışı bir hayvan anlamlı kılabilir. Yılan, insan ruhunun karanlık tara- fını, bilinçaltını yansıtan bir hayvandır. 41 Canavarla karşılaşma çeşitli biçimlerde olabilir, önemli olan karşılaşmadır. İnsan kendisiyle karşılaşmadıkça, kendisine yönelmedikçe kendini pek iyi hissetmez, ruhsal sıkıntılarla yüz yüze gelmedikçe, kendi yüzeyinde kalır; kendisiyle çarpıştığı anda, darbeden hemen sonra, huzur verici yararlı bir izlenim edinir. 42 Bu anlamda Mevlana’da da yılanın insanın ruhunun karanlık tarafını, nefsinin kötü yönlerini sembolize ettiği ve ancak onunla karşılaşıp mücadele ederse huzura erebileceği söylenebilir. İslam geleneğindeki tasavvuf düşüncesinde de nefsin daha ziyade, insanı kötülüğe ve yanlışa sevk eden bu anlamı üzerinde durulmaktadır. 43 Mevlana da bu geleneğe uygun olarak Mesnevi ’de nefsin bu anlamı üzerinde durup onu yılan ve ejderha olarak nitelemiştir: 37  Mesnevi , 3. Defter, 1053. 38  Mesnevi , 3. Defter, 1057-1058. 39  Mesnevi , 3. Defter, 3262, 3264-3265. 40  Kemal Sayar, Sufi Psikolojisi , 2. Bs., (İstanbul: Kapı Yayınları, 2017), s.27. 41  Carl Gustav Jung, İnsan Ruhuna Yöneliş- Bilinçaltı ve İşlevsel Yapısı , Çev. Engin Büyükinal, (İstanbul: Say Yayınları, 2003), s. 237. 42  Carl Gustav Jung, İnsan Ruhuna Yöneliş , s. 233. 43  Ahmet Emre Dağtaşoğlu, “Anadolu Türkülerinde Yılan Motifi ve Nefs”, s. 145.