Müzik, Oyun ve Eğlence- Somut Olmayan Kültürel Mirasın Korunması Çalışmaları

451 Karagöz Ustası Sefer Mehmet Efendi ve Gün Yüzüne Çıkmamış El Yazması Karagöz Oyunları Somut Olmayan Kültürel Mirasın Korunması Çalışmaları 32 varaklık ‘Gülme Komşuna Gelir Başına, Kütahya’ (İstanbul Büyükşehir Belediyesi Ata- türk Kitaplığı Belediye Yazmaları K.1499) adlı oyunlar numaralandırılmış defterlerin ilkinde yer almaktadır. Birinci oyunun başka bir çeşitlemesi bulunmazken ikinci oyun, Hayali Memduh Bey’in yazdığı ‘Çeşme’ oyunuyla benzerlik arz etse de farklı bir oyundur. ‘Çeşme veyahut Kütahya’, ‘Ka- ragöz’ün Başına Gelenler (Kütahya Çeşmesi), ‘Yazma Muhaveresi’, ‘Karagöz’ün Kütahya Safası’ oyunları ise daha sonraki dönemlerde yazılan oyunlardır. Oyunun mukaddime bölümünde kısa bir semaiden sonra Hacivat’ın ‘hay hak’ diyerek başladığı bilindik, aruzla yazılmış bir perde gazeli yer alır. Hacivat’ın kendisine eğlenmek için arkadaş arayışı da yine klişe sözlerden ibaret ifade- lerle olur. Mukaddime bölümünü uzatabildiği kadar uzatan karagöz ustası, muhavere ve fasıl kısımlarını da geniş tutar. Öyle ki bölümleri en uzun oyunlar Sefer Mehmet tarafından kaleme alınmıştır diyebiliriz. Sözünü ettiğimiz oyun sadece Karagöz ve Hacivat arasında geçen karşılıklı yanlış anlamalara ve söz komiğine dayanan muhavere niteliğinde bir metindir. Kütahya adlı oyun eşhasın sayılmasıyla başlar. Bu eşhas, oyunun diğer çeşitlemelerinden daha kalabalık bir kadroya sahip olup Kayserili, Arnavut, Acem, Tiryaki ve Matiz bu oyuna (son- radan) eklenen tiplerdir. Bu oyunda, mukaddime bölümü bulunmadığı gibi muhavere bölümü de ‘Karagözle muhavere bittikten sonra’ ibaresiyle kısa tutularak doğrudan fasıla geçilir. İkinci oyun, ‘Sahte Mirasyedi, Karagöz’ün Ağalığı’ (K.1500) adını taşır. ‘Ağalık’, ‘Kara- göz’ün Mirasyediliği’ gibi uyarlamaları bulunan bu metin, Ağalık oyunuyla ve saz semaisiyle baş- lar. Burada dikkati çeken bir husus, Hacivat’ın perde gazelinin başında değil de sonunda ‘of hay hak’ deyişidir. Üçüncü defterin etiket kısmında ‘Bursalı Leyla, Çivi Baskını’ (K.1501) adını taşıyan oyun, fasikülün iç kısmındaki başlıkta ‘Abdal Bekçi yahut Çivi Baskını’ adını alır ve mukaddimeye başla- madan nareke ile birlikte bugün kullandığımız ‘göstermelik’ terimi yerine ‘gösterme’ kalkar ifadesi yazar. Karagöz sanatında en uzun muhavereleri yazan Sefer Mehmet, fasıl kısmında ‘iç muha- veresi’ adıyla oyuna bir ara muhavere daha ekler. Ortalama 40 varaklık metin, nazım yönünden (yani semai, türkü, şarkı) de zengindir. Dördüncü oyun ‘Kızıl Mandıra, Mahalle Baskını’( K.1502) ana başlığının altında ‘Hım Hım- lı Mandıra’ adıyla yazılmıştır. Sefer Mehmet’in bazı tipleri, oyunlarında sıklıkla kullandığı görülür. Bir İstanbullu tipi olan Çelebi bu oyunda olduğu gibi hemen her oyunda varlığını gösterir. Sefer Mehmet, ‘Karagöz’ün Divaneliği, Tımarhane’(K.1503) oyununun bulunduğu beşinci defterin dış kapağında ayrıca fasıllar başlığıyla dokuz oyunun adını sıralar. Bu oyun, diğerlerine göre daha kısa bir metin olmakla birlikte 28 varaktır ve oyunun çeşitlemeleri de mevcuttur. ‘Kara- gözün Divaneliği’ mukaddime ve muhavere bölümlerini oluştururken ‘Tımarhane’ başlıklı kısım olayın geçtiği fasıl ve bitiş bölümünü kapsar. Altıncı oyunun (Çifte Hamamlar, Karagöz’ün Hamamda Dayak Yemesi) ( K.1504) yer al- dığı defterin ön kısmında Latin harfleriyle no, sınıfı, ders yılı gibi ibareler yazılıdır. Bu detay, Sefer Mehmet’in bu oyunları ne zaman kaleme aldığına dair önemli bir ipucuyken bu tarihin 1928 yılı