Türk Halk Edebiyatı

436 Yrd. Doç. Dr. Nurdin USEEV T.C Kültür ve Turizm Bakanlığı destanıdır. Dolayısıyla baş kahraman olan Manas’ı anlamak, destanı anlamak anlamına gelebilir. Destanlarda kahramanları incelemede çok önemli olan poetik araçların biri epitetlerdir. Çünkü epitetler bir nesnenin, insanın, olayın ve kavramın sıfatlarını, kökenlerini, başkalarından farklı özelliklerini yansıtarak özelleştiren kelimeler ya da kelime gruplarıdır. Epitetler sabit ve değişken olarak ikiye ayrılır. Sabit epitetler halk edebiyatı eserlerinde çok kullanılan, artık kalıplaşmış kelime ve kelime grupları ise, değişken epitetler söyleyici tarafından oluşturulan, sadece belirli bir metinde geçen kelime ve kelime gruplarıdır (Şeriyev ve Muratov 1994: 116). Türkiye’de epitetler üzerinde yapılan çalışmaları değerlendiren S. Bekki, epiteti şöyle tanımlamaktadır: ‘ Epitet, sözlü gelenek ürünlerinde, estetik özellik kazandırılmak istenen kahraman yahut herhangi bir nesnenin rengini, hacmini, güzelliğini veya çirkinliğini yansıtmak için o kahraman ya da nesneye koşulan öğelerdir’ (Bekki, 2012: 204-205). Ural Batır adlı Başkır destanındaki epitetleri ele alan makalesinde G.V.Yuldıbaeva, epitetlerin iki grupta toplandığını, birinci gruptakiler nesnenin, kahramanın değişik sıfatlarını: rengini, malzemesini, yaşını, fizikî özelliğini belirttiğini, ikinci gruptakiler ise anlatılmakta olan nesneye veya kahramana verilen ahlakî-etik, estetik ve duygusal değerlendirmeleri bildirdiğini ifade etmektedir (Yuldıbaeva 2011: 150). Dede Korkut Destanında- ki epitetleri ele alan İ.Başgöz, epitetler hakkında şunları anlatmaktadır: ‘ Bamsı Beyrek’in uzatılmış epiteti, birkaç cümleye sıkıştırılmış bir şekilde hikâyesinin anlatılmasından başka birşey değildir. Bir kapsül içine sıkıştırılmış, minicik Beyrek hikâyesi. Epitet, kahramanın adı ile temel hikâye epizotları arasındaki değişmeyen birlikteliğin anlatılmasıdır. Bunun için diyebiliriz ki epitet hikâyenin özetidir. Epik hikâyenin kolayca hatırlanmasını, akılda tutulmasını sağlar ’ (Başgöz, 1998: 31). Bu bağlamda Manas için kullanılan epitetlerin incelenmesi çok büyük önem arz etmek- tedir. Çünkü Manas’ın epitetlerini incelemekle onun ne gibi özelliklere, sıfatlara sahip olduğunu anlamak mümkündür. Manas’ın epitetlerinin önemli bir kısmını hayvan isimlerinden oluşan epitet- ler oluşturmaktadır. Bildirimizde işte bu epitetleri birer birer ele alarak Manas’ın kişiliğini oluştur- madaki yerlerini, yansıttıkları etnoğrafik değerleri çıkarmaya çalışacağız. Çünkü hayvanlar Türk kültüründe birçok kavramı, niteliği, sıfatı yansıtan sembol görevinde kullanılmıştır. Özellikle, Arapça bir metinde Türklerde ordu önderinin on hayvanın özelliklerine – horozun cesareti, tavuğun iffeti, arslanın yürekliliği, yabandomuzunun saldırganlığı, tilkinin kurnazlığı, köpeğin sebatı, turnanın uyanıklığı, karganın temkinliği, kurdun dövüşteki atılganlığı, her tür güç koşulda yağlı kalmayı başaran yagrunun besililiği – sahip olunması gerekliği kaydedilmiş, Kutadgu Bilig’de komutanın savaşta arslan yürekli, bir yabandomuzu kadar inatçı, bir kurt kadar güçlü, bir ayı kadar cesur, bir yak kadar intikamcı olması, saksağan gibi saflığını koruması, karga gibi uzağı görmesi, tilkinin inceliğine sahip olması, intikamının izinden damızlık deve gibi gitmesi, arslan gibi büyük cesarete sahip olması gerektiği belirtilmiştir (Roux, 2000: 228-229). Gördüğümüz gibi bu metinlerde bir komutanın sahip olunması gereken özelliklerin tamamı belirli bir hayvanların özelliklerine ben- zetilerek verilmiştir. Dolayısıyla Manas’ın hayvanlarla ilgili epitetlerini incelemek Manas’ın bazı özelliklerini tespit etmek, genel imajını çizmek bakımından büyük önem kazanmaktadır. 1. Arstan / Şer (Arslan) Manas’ın en çok kullanıldığı epitetlerin başında arslan sözü bulunmaktadır: