Türk Halk Edebiyatı

92 Dr. İlknur BAYRAK İŞCANOĞLU T.C Kültür ve Turizm Bakanlığı Türkçe sözlükte beyaz renk, ak şeklinde tanımlanırken ak kelimesi 1. Kar, süt gibi şeylerin rengi. 2. Temiz, namuslu. 3. Sıkıntısız, rahat şeklinde anlamlara sahiptir. İngilizce’de beyaz an- lamına gelen “white” kelimesinin eski İngiliz ve Alman dillerindeki “hwit” kelimesinden geldiği ve anlam olarak saflık, barış, iyilik, masumiyet gibi anlamlara sahip olduğu söylenmektedir ( Akkın vd. , 2004: 277). Yusuf Has Hâcib tarafından kaleme alınmış, Türk kültür ve tarihinin önemli eseri Kutadgu Bilig’de beyaz renk “ ayırt edici ” manasında kullanılmaktadır: “Kara kul karası bolur beg örüng Karalı örüngli adırttı körüng.” ( Arat, 1979:224). Siyah kul rengidir, bey beyaz olur ve siyahla beyaz renkleri böyle ayırt edilmiştir. Kaşgarlı Mahmut tarafından kaleme alınmış Divanü Lügati’t Türk’te de ak kelimesi ile karşılaşılır. Divanda ak “her şeyin beyazı” , “aksakal adam” “saçı sakalı ağarmış adam ” şeklinde geçmektedir ( Atalay, 1998: 81). Dede Korkut’ta beyaz renk ise şöyledir: Bayındır Han’ın Oğuz Beylerini misafir ettiği bir ziyaret sırasında Bayındır Han bir yere ak otağ, bir yere kızıl otağ, bir yere de kara otağ kurdurur. Oğlu olan ak otağ, kızı olan kızıl otağ, çocuğu olmayan da kara otağa oturtulur. Bu boyda beyaz rengin toplum karşısında bir övünç, bir yüz aklığı şeklinde algılandığı görülmektedir. Beyaz ( ak) renk Türk tarihinin çok eski dönemlerinde beş ana renkten biri olarak kabul edilmiştir. Kara, ak, kızıl, yeşil, sarı renkler ana renklerdir ve bu renkler dünyanın dört yönü ile merkezini ifade etmekte kullanılmıştır ( Genç, 1997: 412-413). Türk kültüründe ve tarihinde beyaz renk sıkça kullanılmıştır. Beyaz rengin Türk kültürün- de ve tarihinde farklı anlamlarda ve farklı şekillerde sıkça yer alması durumu Şamanist inancın kalıntıları şeklinde açıklanabilir. Şamanist inanışta iyilik getiren arı ruhlar vardır. Bu arı ruhlardan biri de Ülgen isimli ilahtır. Yapılan şaman dualarında Ülgen’e beyaz parlak anlamlarına gelen “ak ayas” dendiği görülür ( İnan, 1998:412). Renkler arasında beyaz renge verilen kutsal olma durumunun Şamanizmle ilgili olduğu açıktır. Ayrıca Ülgen isimli ilahın kızlarına da “ak kızlar” den- mektedir ( İnan, 2000: 33). Ülgen’in ay ve güneşin ötesinde yıldızların üstünde yaşadığı rivayet edilir ( İnan, 2000: 32). Şamanizm inancında; şamanların yukarıdakiler, aşağıdakiler veya ak şa- man, kara şaman şeklinde isimlendirildiği görülür ( Eliade, 1999: 217-218). Gökyüzüne yolculuğa çıkabildiğine inanılan şamanlar ak olarak nitelendirilir. Gökle ilgili durumlarda “ak”ın tercih edildiği görülür. Bu inanca karşılık aşağıda bulunduğuna inanılan tanrılara da ak hayvan kurban olarak kesilmektedir ( Eliade, 1999:220). Şamanın ayini sırasında trans halindeki yolculuğunda göğün katlarını gezdiğine inanılır. Bu yolculuğu sırasında şaman gücünün el verdiği yüksekliğe kadar ulaştığında Tanrı Ülgen’e seslenir ( Eliade, 1999: 228). Bu seslenişte şaman göğü ak olarak niteler: