Türkçe Uyku Dualarının Telkin Ettiği Toplumsal Değerler

283 Türkçe Uyku Dualarının Telkin Ettiği Toplumsal Değerler Gelenek, Görenek ve İnançlar 1.2. Yöntem Çalışmada araştırma evreninden (Türkiye) öncelikle (basılı, derleme ve sosyal paylaşım ortamlarından ettiğimiz) (bkz. Kaynakça) elde bir örneklem teşkil edilecek ve bu bütünce üzerinden tarama ve analiz yapılacaktır. Elde edilecek olan veriler tasnife tabi tutulacak (bkz. EK) ve bulgular yorumlanarak çıkarımlara varılacaktır. Çalışmada metin içkin (werkimmanent) yorum yöntemi dışında kullanacağımız metin aş- kın faktörlerin de sosyolojik cepheleri bakımından bize bilgi ipuçları vereceği aşikârdır: Çünkü araştırma malzemesini teşkil eden bu dua metinlerinin kimlerden derlendiği, kaynak kişilerin bu duaları kimlerden öğrendiği ve duaların okunma pratikleri de çok önemlidir. Duayı öğreten kişile- rin aile ve toplum hiyerarşisi içindeki yeri ve kaynak kişilerin bu hiyerarşiye verdiği önem, toplum- sal değerlerin somut olarak yansıdığı zeminleri oluşturmaktadır. Sonuçları itibariyle uykuyu ge- tirmesi, kolaylaştırması ve rahatlatması gibi pratik birçok amaca hizmet eden, ancak bu zeminde farkında olunmadan somut birer dilek/istek/umut/beklenti ifadesine fırsat yaratan uyku dualarının incelenmesi bize önemli açılımlar sağlayacaktır. 1.3. Araştırmanın Durumu Amil Çelebioğlu, didaktik açıdan kolay okuma ve ezberleme olanağı (1983, s. 154, 155) sunduğunu belirttiği manzum nitelikteki yatak dualarını bağımsız bir konu olarak ilk kez 1987’de ele alır. Dini ve edebi açıdan duaların yerini belirledikten sonra, topladığı ve numaralandırdığı 20 metin üzerinde, ilk olmakla beraber, yapısal analizleri ile çok isabetli tespitler yapan Çelebioğlu, Türkçe yatak dualarını, dinî geleneğin (aşağıda Ömer Özden’in hatırasından anlaşılacağı gibi, pratik nedenlerle) millîleşmesi olarak değerlendirir (bkz. 1987, s. 96). Daha çok çocukların oku- duğu dualar olarak kabul ettiği bu anonim ürünlerden tespit ettiği örneklemi Çelebioğlu “Yattım Allah, kaldır beni”, veya “Yattım sağıma, döndüm soluma” diye başlayan iki genel gruba ayırır. Sonları ise “Kalkarsam elhamdülillah, ölürsem elhükmülillah” vb. şükür ve teslimiyet bildiren ifa- delerle bitmektedir: “Çocukların (…) bilhassa uyumadan önce r û h î huzur ve sük û nun sağlanması gibi m â nev î ve r û h î yönlerden, eğitim bakımlarından bu çeşit duaların tesiri ve ehemmiyeti aşikâr- dır.” (Çelebioğlu, 1987, s. 96). Çelebioğlu’nun makalesinin bir önemi de yayınladığı metinleri, Milli Kütüphane’ de, 99 numarada kayıtlı ve 1264 (1847-1848) tarihli cönkten aldığı bir örnekle başlatmasıdır. Bu örnek bugün halâ birebir tekrarlanan üç dörtlükten oluşmaktadır. Diğer yandan cönkün tarihi bize bu duaların en eski tarihini vermekte olup, araştırmalar daha eskilerini bulmaya odaklanmalıdır. Anonim intikal eden bazı uyku dualarıyla ilgili, Necdet Okumuş tarafından yayınlanan “Uyku Duaları Üzerine Bir Deneme” başlıklı bir, ilk kısa, çalışmada bu husus İslam peygamberi Hz. Muhammed’in duasıyla irtibatlandırılmış, bazı dualar ve varyantları tespit edilmiş, motifleri itibariyle göndermeler yapılmış ve sonuç olarak; dini motiflerle bezenen bu örneklerin milli folklo- rumuzun önemli bir zenginliği şeklinde değerlendirilmiştir. Okumuş, bu duaların folklorik boyutunu şu sözlerle vurgular: “Tâ küçük yaşlardan itibaren nenelerimiz ve dedelerimiz tarafından ağızdan ağıza bize intikal eden pek çok uyku duasını hatırlarız.” (Okumuş, 1992, s. 33) Benim derlediğim metinlerin kaynak kişileri de hep babaanne, anneanne, nine, abla gibi aile büyüklerini belirterek anonim intikal sürecine tanıklık etmektedirler.