Türkmen Bahşılarında Tirme Söyleme Geleneği ve Tirmelerin Destan İcrasındaki Rolü Üzerine

350 Doç. Dr. Halil İbrahim ŞAHİN T.C Kültür ve Turizm Bakanlığı anlatabilmesi için, özellikle manzum ve mensur kısımlardan oluşmuş bir destan icrası için “tirme” denilen şiirleri icra etme yeteneğine sahip olması gerekir. Destanların bünyesindeki tirmelerin dışında, tirme söyleme geleneğinin destan icrasında da önemli bir yeri vardır. Bagşılar, destan anlatmaya başlamadan önce icraya “tirme” söyleyerek başlarlar. Neredeyse destan icrası kadar bir zamana denk gelen tirme faslından sonra destan anlatımına geçilir. Tirme bölümünde bagşı, varsa yanındaki “gıcakçı”, kendini destan icrasına hazırlar. Bu hazırlık bagşı tarafından yapıldığı kadar dinleyiciler için de önemlidir. Çoğunlukla toylarda yapılan destan icrası öncesinde dinleyici- lerin yerlerini almaları ve destan dinlemeye hazırlanmaları için bu tirme bölümü bir fırsattır. Ayrıca bagşının da dutarının ayarını yaptığı ve kendini şiir söylemeye ısındırdığı tirme bölümü, destan icrasına giriş özelliği gösterir. Bu bildiri, Türkmen bagşılarının tirme söyleme geleneğine ve tirme adı verilen şiirlerin destan icrasında üstlendikleri rolün tespitine odaklanmıştır. Bugüne kadar Türkmen destanlarının şekil, muhteva, yapı ve işlev özellikleri üzerine önemli çalışmalar yapılmıştır. Hatta “tirme söyle- me” geleneği hakkında da bilgi veren araştırmalara rastlamak mümkündür, ancak tirme ve destan icrası ilişkisi üzerinde yeterine durulmamıştır. Bildiride öncelikle Türkmen bagşılarının tirme söy- leme geleneğinin esasları belirlenmiş, ardından da tirmelerin destan icrasındaki konumu tespit edilmiştir. Tarihî dönemlerdeki metinlerin yanı sıra güncel verilerin de kullanıldığı bildiride Türk- men bagşılarının tirme söyleme geleneğinin destan icrası üzerindeki etkileri üzerine geçmişten günümüze mukayeseli bir şekilde tespit ve değerlendirmeler yapılmıştır. Yapılan değerlendirme- lerin neticesinde tirme söyleme geleneğinin destan icrasına yaptığı katkının ve etkinin durumunu belirlemeye yönelik sonuçlar elde edilmiştir. 1. Tirme, Tirme Söyleme ve Bahşılar Türkmen bahşılık geleneğinde farklı kaynaklardan alınmış şiirleri dutarla icra edenlere “tir- meçi bagşı” denir. “Tirmek”, Türkmen Dilinin Düşündirişli Sözlüğü ’nde “yığmak” şeklinde açıklan- mıştır. Gullıyev ise kelimenin “toplamak” anlamında olduğunu belirtir (Gullıyev 1985: 26). Daha başka ifade ile derleyen toplayan anlamına gelen tirmeçilik, birtakım bahşının sıfatı haline gel- miştir. Gılıcov’un söyleyişiyle “Bunlar eposların, destanların şairlerin şiirlerini derip türkü şeklinde icra ederler. Girman Bagşı, Garlı Bagşı, Nobat Bagşı, Hallı Bagşı, Ödeniyaz Nobat dahi tirmeci bahşılardandır.” (Gılıcov 1995: 58). Sadece tirme şiirler söyleyen bahşılar olduğu gibi, hemen hemen bütün destancı bahşılar da tirme söyleme kabiliyetine sahiptirler. Türkmenlerde bahşıların “tirmeçi” ve “dessançı” olarak ikiye ne zaman ayrıldığı ya da bu ikili durumun ne zamandan beri var olduğu belli değildir. Ancak konuyla ilgili bazı görüşler vardır. Türkmen bahşılık geleneği üzerine 1985 yılında önemli bir çalışma hazırlayan Ş. Gullı- yev, Mahtumkulu’nun ortaya çıkışını bu konuda başlangıç kabul eder: “Mahtumkulu’nun ortaya çıkışı ve şiirlerinin büyük halk kitleleri arasında yayılması ile Türkmen bahşıları ikiye ayrılmış ve böylece daha önce söz edilen bahşı-destancılar ve Mahtumkulu’nun şiirlerine ve destanların manzum kısımlarına dayanan şarkıları icra etmeye başlayan bahşı-tirmeciler ortaya çıkmıştır. Sonraki zamanlarda onların repertuarı Seidi, Zelili, Kemine, Mollanepes ve diğer Türkmen şairle- rinin şiirlerinin şarkılarıyla zenginleşmiştir. Çoğu şarkı için eski ezgiler kullanılırken kimileri için de bahşı-tirmeciler yeni ezgiler oluşturmuşlardır.” (Gullıyev 1985: 26-27).