Türk Sözlü Şiir Sanatında Kadın Yaratıcılığının Arketipleri

275 Türk Sözlü Şiir Sanatında Kadın Yaratıcılığının Arketipleri Türk Halk Edebiyatı yoktur, şaman şamandır, ayrım olsa da bu ak şaman, kara şaman gibi mitolojik yaklaşımla ilgilidir. Ancak kadın şaman ifadesini kullanmamız, şamanlığın çoğunlukla erkeklere özgü zannedilmesi ile alakalıdır. Şamanlığın geçmişi ile ilgili araştırmalarda ilk şamanların kadınlar olduğuna dair görüşler yer almaktadır. Kadın şaman da şaman olma, seçilme, esrime, kimi zaman ölüp ya da parçalanıp dirilme süreçlerini geçirir. Şaman davulu, şaman giysisi gibi elemanlara kadınlar da sahiptirler. Şamanın şüphesiz en önemli fonksiyonlarından birisi hastalıkları tedavi etmek, kötü ruhlarla mücadele etmektir. Bu özellik sözlü kültürümüzün kadının aktif olduğu başka bir alanında, kadın şifacılar olarak devam etmektedir. Gerek sofî çerçevede, gerekse âşık şiirinde veya kadın şifacılar için kullanılan ana sıfatı veya mahlasını arketipsel yaklaşımda büyük anaya veya Türk mitolojisindeki mitolojik anaya bağlamak mümkündür. İlerleyen kısımlarda daha geniş değineceğimiz bu kod, Ak-ene’den, Umay Ana’ya, Ayısıt’a, toprak anaya, Kaltaş’a (kimi mitlerde Umay’ın kardeşi oldu- ğuna inanılan ruh), ana-tanrıçaya, mağaraya geniş bir mitolojik arketipe sahiptir. Sagalayev’e göre bu arketipsel semboller beyaz saçlı yaşlı kadın olarak tasavvur edilirler. Hayat veren, yara- tıcı fonsiyona sahiptirler. 4 Kadın şaman, şaman olmanın gerektirdiği genetik yatkınlıktan itibaren şamanlık eğitimi- nin bütün aşamalarını geçer ve şamanın dinî, sosyal işlevlerini taşır. Hastalıkları çeşitli büyüsel işlemlerle tedavi eder. Yaşlı şamandan eğitim alarak şamanlığı öğrenir. Bu eğitimde şöyle bir farklılık dikkati çekmektedir ki kadın şaman adaylarını genel olarak yaşlı kadın şamanlar eğitmek- tedirler. Erkek şaman adayları yaşlı kadın şamandan eğitim alsalar da kadın şamanlar şamanlık eğitimini kadınlardan almaktadırlar 5 . Şamanlığa girişte en önemli aşamalardan bir tanesi de rüya görmektir. Rüyada şaman adayı olarak seçilme, eski şamanlar ile rüyada karşılaşma, şaman oluş tekniklerini rüyada verilen bilgilerle öğrenme şamanlığın birinci basamağını teşkil etmektedir. Rüyada bir yiyecek veya içecek yiyip içmek suretiyle sıradan kişilikten şaman statüsüne geçişte önemli motiflerden birisidir. Kadın şamandan kadın âşığa taşınmış olan kültürel kodlar : Şamanlık görevine seçilmiş olan bir genç kızın şamanlığı öğrenmesi için yaşlı kadın şamandan eğitim alması şamanlığın temel prensipleri arasındadır. Bu konuyu şöyle bir örnekle somutlaştıralım: Kırgızların kadın şamanı Kokulay vergi aldıktan ve şamanlık görevini kabul ettikten sonra, usta şamanın yanına gider. Bir ay onun yanında kalır, eğitim alır, bir ayın sonunda yaşlı şaman sol elinde tepse (tesbih), sağ elinde genç şamanın elini tutar ve artık kamlık yapabileceğine onay verdiğini bir topluluk önünde ilan eder. 6 Burada adayın seçilmesi, eğitim alması ve kamlığının onaylanması söz konusudur. Âşık şiirinde sazın ve sözün erkânının öğrenildiği bir eğitim süresi olan ustalık-çıraklık ilişkisi dönemi görüştüğümüz kimi kadın âşıklarda da görülmekte idi. Sarıcakız’ın ustası ilk eşi Âşık Reyhani, Ayşe Çağlayan’ın ustası yine eşi Muzaffer Çağlayan, Özlemî›nin ustası Sivaslı âşıklar Meddahi, Derdiyar, Eserî, Selvinaz’ın ustası Âşık Ayhan Aslan’dır, Sinem Bacı bağlama 4  Andrey Markoviç Sagalayev, Ural-Altay Mitolojisinde Arketipler ve Semboller, (çev. Ali Toraman), İstan- bul, 2017, s.69, Bilge Kültür Sanat yay. 5  Fuzuli Bayat, Türk Kültüründe Kadın Şaman, 2010, s.60, Ötüken Yay. 6  Fuzuli Bayat, a.g.e.,s.60