Türk Sözlü Şiir Sanatında Kadın Yaratıcılığının Arketipleri

276 Doç. Dr. Behiye KÖKSEL T.C Kültür ve Turizm Bakanlığı çalmayı eşi İhsani›den öğrendiğini söyler. Değişim dönüşüm sürecinde âşıklık geleneğinin başka bazı kuralları gibi usta-çırak geleneği de zayıflamış, bazı sanatkârlar eskiden yaşamış kimi âşık- ları usta kabul ettiklerini söylemektedirler. Ustalığa geçiş, şaman adayının kamlık yapmasına onay verilmesinde olduğu gibi usta tarafından âşığın artık kendi deyişlerini söylemelerine müsaade verilmesi ile son bulur. Şamanlığa aday olmanın başlangıç şartları şöyledir: Şamanlık mesleğinin kalıtsal aktarımı, kendiliğinden gelen iç çağrısı veya seçilme. 7 Genetik yatkınlık kadın âşıkların âşık sanatına yönelmelerinde ana unsur olarak karşımıza çıkmaktadır. Ailede âşıkların olması bir yan- dan âşık adayının kalıtsal özelliğini gösterirken, bir yandan da aile baskısının daha az olmasını ve ev içi ortamda geleneğin kurallarının öğrenilmesini beraberinde getirmektedir. Âşık Ferrahi’nin kızı Emine, Âşık Şem'i'nin torunu Şem'i'nin Gülü, Hazım Demirci´nin kızı Fatma Taşkaya konu- muzu somutlaştırıcı örneklerdir. Şamanlık öğretisinin temel unsurlarından olan rüya, âşıklığa başlayışın temel prensipleri arasındadır. «Badeye inanıyor musunuz, siz rüyada bade içtiniz mi?» sorusunu yönelttiğimiz kadın sanatkârlardan Telli Suna rüyasında gördüğü yaşlı zatın verdiği yiyeceği yediğini, Âşık Özlemî, Âşık Nurşah, Sürmelican bade içtiklerini söylemişler; Sinem Bacı, Selvinaz, Ezgili Kev- ser günümüzde badeye inanmadıklarını söylemişlerdir. 8 1980 yılında hayatını kaybetmiş olan Derdimend Ana ise rüyasında bade içtiğini şu dizelerde ifade eder: “Pirler masasına sundum elimi, Serian bir bade içtim de geldim.” 9 2008 yılında vefat etmiş olan Ayşe Çağlayan da rüyada bade içtiğini şiirinde dile getirir: “Aşkı muhabbeti sorduğum zaman, Pirim bade sundu düşümde gördüm.” 10 Arketipsel yaklaşımda kahraman hep bir yolculuk halindedir. Başlangıç yola çıkıştır, kah- ramanı macera davet eder, kahraman yola çıkar ve tehlikeli eşiği geçer, bu esnada kahramanın olağanüstü, mistik yardımcı güçleri vardır, kahraman doğaüstü bir deneyim yaşar, bu bir yeraltı yolculuğu, bilinmeyene yolculuktur, bu bazen kahramanın kendi beyninde gerçekleşir, kahraman değişmiş şekilde geri döner. Bu mistik yolculuğu şamana uygulayacak olursak, yola çıkış, şama- nın seçilmesidir, yola çıkan şaman adayı dünya ve fiziksel yaşamın dışına taşıyan deneyimler yaşar, ölüp dirilme, vücudun parçalara ayrılması gibi, burası tehlikeli eşiktir; burada şamana eski ölü şamanların ruhu yardım etmektedir, bu deneyimi yaşayan şaman geri döndüğünde kamlık yetenekleri ile donanmıştır. Bu yolculuk hem kadın, hem de erkek şaman adayları için geçerlidir. Kyuögeyer Moturuona (Metrena) adlı kadın şamanın şamanlık yeteneği ele etmesi ile ilgili efsane ile somutlaştıralım: “Ruhlar önce benim başımı kesip çadırın direklerinden birine taktılar. Sonra 7  Mircea Eliade, Şamanizm, Ankara, 1999, s.31 8  Behiye Köksel, 20. Yüzyıl Âşık Şiiri Geleneğinde Kadın Âşıklar, Ankara, 2012,s.70-72, Akçağ Yay. 9  Doğan Kaya, Sivas Halk Şairleri, C.2, Sivas 2009, s.47, Sivas Valiliği Yay. 10  Ayşe Çağlayan, Muzaffer Çağlayan, Kadirli’de Çağlayanlar, 1997, Erzurum, s.34, Taş Medrese Yay.