Uygur Türklerinde Bazı Maddi Kültür Olguları ve Bunların Dini Siyasi Sosyo-Kültürel İşlevleri

65 UYGUR TÜRKLERİNDE BAZI MADDİ KÜLTÜR OLGULARI VE BUNLARIN DİNİ SİYASİ SOSYO-KÜLTÜREL İŞLEVLERİ Doç. Dr. Fatih BAKIRCI 1 Giriş Günümüz Çin Halk Cumhuriyeti’ne bağlı Uygur Özerk Bölgesi’nde Kaşgar, Yarkent ve Hoten gibi şehirlerde yoğun olarak yaşayan Uygur Türkleri, bu bölgede sırasıyla Yarkend Hanlığı veya Kaşgar Hanlığı olarak da bilinen Saidiye Hanlığı (1514-1680) ve Hocalar Dönemi (1696- 1762) gibi siyasi yapılanmalar içinde pek çok edebi, dini ve siyasi eser vücuda getirmişlerdir. 16- 18. yüzyıllar arasını kapsayan bu dönemde yoğun olarak meydana getirilen bu eserlerde çeşitli maddi kültür olgularıyla karşılaşılmaktadır. İnsanoğlunun yaptığı ve günlük hayatta farklı alanlar- da kullandığı her türlü araç gereç, alet edevat, giysi gibi malzemeleri içeren maddi kültür unsur- ları, Uygur Türkleri tarafından oluşturulmuş edebi, dini ve siyasi muhtevalı eserlerde yer almış ve bunların her birine örf, adet, gelenek, görenek, ahlak anlayışı, inançlar, değerler ve düşünce tarzlarını meydana getiren manevi kültürel unsurlar etrafında farklı işlevler yüklenmiştir. Bu bildiri kapsamında Doğu Türk yazı dilinin etkin olduğu alanlardan biri olan Kaşgar, Yarkent, Hoten, Aksu, Kuça gibi kültür merkezlerinde 16. yüzyıl başından 18. yüzyıl ortalarına kadar kaleme alınan eserleri taradığımızda özellikle 1. Muhammed Ebu Salahi tarafından 1678 yılında yazılan Gül ü Bülbül ’ünde, 2. Ömer Baki tarafından 1792 yılında yazılan Ferhad ü Şirin ’i ve 3. yine aynı yazar tarafından 1792’de kaleme alınan Leyli vü Mecnun ’u gibi edebi eserlerinde; 4. Muhammed İvaz Semerkandi tarafından 1604 yılında yazılan Ziyau’l-Kulub ’unda ve 5. 17-18. yüzyıllarda yazıldığı tahmin edilen Kıssa-i Hoca Afak ve Hoca Yusuf ve Hoca Cihan ’da bazı maddi kültür olgularının kullanım alanı ve işlevleri dikkat çekmektedir. Taranan eserlerde dikkat çeken maddi kültür olguları şunlardır: harir hulle , gülab , dud (tütsü), kök temür , ser-pa(y) , sipaç, şedde ve zilçe . 1 Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü, fthbkrc@ hotmail.com .