Uygur Türklerinde Bazı Maddi Kültür Olguları ve Bunların Dini Siyasi Sosyo-Kültürel İşlevleri

66 Doç. Dr. Fatih BAKIRCI T.C Kültür ve Turizm Bakanlığı kök tėmür: “mavi demir; kılıç” “Her yėrde bolsa mėni ij düşmenim şu bol ġ ay!” dėp evvel düşmenni yoķ ķıl ġ ay-mėn!” dėp özi birle kök tėmür kėy gen on mi ij mübāriz fehlevān bar ėrdi. TT. “Benim düşmanım her nerede olursa böyle olsun! Öncelikle <o> düşmanı yok edeceğim!” dediğinde kendisiyle <birlikte> mavi demir (kılıç) kuşanan <ve> savaşan on bin yiğit vardı (ÖBaki-FŞ; Bakırcı 2016: 150, 198). kök tėmür: (<DLT [azraq] kök temür CTD III, 108; ko:k temür (al-azraq) “blue iron” ED 709a; k ŏ k “koyu gri, gri, gök renginde olan her renk”; k ȫ k temür kerü turma.s. “Mavi demir iş görmeden durmaz; yani bir şeye isabet ettiği zaman onu yaralar.” Ercilasun vd. 2014: 155, 734) mavi demir; kılıç. kök tėmür kėy-: “kılıç kuşanmak” Kaşgarlı’nın Divanü Lügati’t-Türk ’ünden itibaren gördüğümüz “mavi demir (kılıç)” anla- mına gelen kök tėmür , k ȫ k temür kerü turmas “Mavi demir iş görmeden durmaz; yani bir şeye isabet ettiği zaman onu yaralar” atasözünde de yaşamaktadır. “Koyu gri, gri, gök renginde olan her renk” anlamlarındaki kök (>gök) ’ün temür le birlikte kullanılması değerlendirildiğinde kök (gök) renginin Türk kültüründeki yerini hatırlamak gerekir. Oğuz Kağan Destanı’nda Oğuz’un doğuşu anlatılırken şu ifadeler geçer: “Aydın oldu gözleri, renklendi, ışık doldu, Ay Kağan’ın o gündü, bir erkek oğlu oldu. Gömgök, gök mavisiydi, bu oğlanın yüz rengi Gömgök, gök mavisiydi, bu oğlanın yüz rengi, burada yüzünün renginin mavi- liğinden kast edilen renk bakımından bir nitelendirme değildir. İleride kağan olacak birinin daha doğumu sırasında birtakım kağanlık alametleri olmalıydı. Yani Tanrısal (İlahî) bazı özellikleri ol- malıydı. Bu nedenle, Oğuz Kağan, “Gök Tanrı”nın rengine bürünmüştür. Onun yüzünün gök renk- te olması, onun gökten geldiğini ve Tanrı’nın rengini taşıdığını gösteren bir belirtidir. Oğuz Kağan destanının bazı bölümlerinde Oğuz Kağan’a kılavuzluk eden ve Tanrı tara- fından gönderilen kutsal kurttan söz açılırken, hep gök tüylü, gök yeleli ifadeleri kullanılır. Burada da kurda “gök” sıfatının verilmesi, onun kutsallığını ve Tanrı ile ilgisini göstermektedir. Bu bağ- lamda demir (<temür) için kullanılan gök (<kök) rengi daha iyi anlaşılmakta; ayrıca yine Türklerde animistik inanca bağlı demir in kutsallığı, halk hekimliğindeki çeşitli tedavi yöntemlerinde demir- den istifade edilmesi ve Türk destanlarında ( Ergenekon Destanı vb.) çokça işlenmesiyle birlikte düşünüldüğünde kök tėmür “mavi demir; kılıç” isimlendirilmesi son derece manidardır. Ömer Baki’nin Ferhad ü Şirin ’inde Ferhad’ın düşmanlarına karşı mücadelesinde yanında kök tėmür kėygen “mavi demir; kılıç kuşanan” âdeta “mavi demirin; kılıcın” koruyuculuğu ve kut- sallığıyla yenilmezlik elde eden binlerce yiğit bulunmaktadır.