Van Gölü’nün ikinci büyük adası olan Akdamar Adası’nda bulunan Akdamar Kutsal Haç Kilisesi, geçirdiği restorasyon sonrasında, 2007 yılında anıt müze olarak hizmete açılmıştır. Van'ın 50 km batısında, Van Gölü’nün kıyısına yaklaşık 4 km uzaklıkta bulunan Gevaş ilçesinin sınırları dahilindeki adaya ulaşım, yaklaşık 20 dakikada sağlanmaktadır.
Fotoğraf: Official Turkish Museums
Kilise adını, üzerine inşa edildiği Akdamar Adası'ndan alır. Adaya Akdamar (Ahtamar) adının verilmesi halk arasında bir efsaneyle açıklanmaktadır. Bu efsaneye göre adada yaşayan bir keşişin kızı olan Tamara'ya, karşı kıyıdan bir genç âşık olur ve her gece yüzerek onu görmeye gelir. Bir gece yine böyle yüzerek adaya gelmeye çalışan genç, fırtınada dalgalara kapılır ve "Ah Tamara!" diyerek sevgilisinin adını haykıra haykıra boğulur. Sevgilisinin boğulduğunu duyan genç kız da kederinden ölür. İşte o günden sonra ada Ahtamar (Akdamar) olarak anılmıştır.
Dünyanın her yerinden ziyaretçisi olan Akdamar Anıt Müzesi, mimarisi ve dış cephelerindeki figürlü taş plastiği ile dikkat çekmektedir.
Fotoğraf: Official Turkish Museums
Müze plan bakımından merkezi kubbeli, dört yapraklı yonca biçimli haç plana sahiptir. Orta mekân yüksek kasnaklı, içten kubbe, dıştan piramidal külahla örtülüdür. Kubbenin yüksek tutulması müzedeki dikey etkiyi ortaya koymaktadır. Müzeye batı ve güneyden birer kapı ile girilmektedir. Yapının çevresi daha sonraki dönemlerde ilave edilen yapılarla kuşatılmıştır.
Fotoğraf: Official Turkish Museums
Akdamar Kutsal Haç Kilisesi’nin Tarihi
Kilise, Abbasilere bağlı olarak 908-1021 yılları arasında Van ve çevresinde hüküm süren Vaspurakan Krallığı’nın hükümdarı olan I. Hacik Gagik Ardzruni tarafından, 915-921 tarihleri arasında mimar Manuel’e, bir saray kompleksinin kilisesi olarak yaptırılmıştır.
Vaspurakan Krallığı, Bizans İmparatoru II. Basil tarafından 1021-1022 yılında ortadan kaldırılmış ve son kral Senekerim 40.000 Ermeni ile birlikte Sivas’a, kısmen de Kayseri civarına göç ettirilmiştir. Vaspurakan Krallığı’nın ilhak edilmesiyle birlikte Akdamar Adası’ndaki Kutsal Haç Kilisesi bir saray kilisesi olmaktan çıkmış ve manastıra dönüştürülmüştür.
1021 yılında Vaspurakan Krallığı ortadan kalkınca, 1113 yılında ana yapıya çeşitli bölümler ilave edilerek, bu tarihten 1895 yılına kadar, bölgedeki Ermeni Patrikliğinin merkezi haline gelmiştir.
1918’de ada terk edilince, 19. yüzyılın sonlarına kadar üç yüz civarında keşişin ikamet ettiği manastırdaki yapıların tümü yıkılmış, kilise ve diğer bölümler ise harap olmuştur.
Kültür ve Turizm Bakanlığı tarafından 2005 yılında restorasyon çalışmaları başlatılmış; ana yapının, kilisenin batısında yer alan jamatun bölümünün, güneydoğusu ve kuzeydoğusunda yer alan şapellerin restorasyon çalışmaları tamamlanmıştır. Kilisenin hemen güneyinde yer alan ana mekânı tamamlayıcı bölümleri ortaya çıkartmak amacıyla yürütülen bilimsel kazı çalışmaları ise 2006 yılında tamamlanmıştır. Yapılan kazı çalışmaları yaklaşık 3.435 metrekarelik bir alanı kapsamaktadır. Kazılarda kilisenin güneyinde yer alan avlu çevresine sıralanmış hücre odaları bölümü, servis bölümü, sarnıç ve ruhban okulu bölümü ortaya çıkarılmıştır.
Akdamar Anıt Müzesi figürlü repertuarı oldukça zengindir. Ayrıca İncil ve Tevrat'tan alınmış çeşitli sahneler de bulunmaktadır. Yunus Peygamber’in denize atılması, Hz. Meryem ve kucağında Hz. İsa, Hz. Âdem ile Hz. Havva'nın cennetten çıkarılması, Hz. Davut ile Kral Golyat'ın mücadelesi, Samson Filistinli ikilisi, ateşte üç İbrani genci, aslan ininde Daniel sahneleri bunların başlıcalarıdır.
Fotoğraf: Servet Uygun
Batı cephede Kral Gagik'i kilise maketini sunarken gösteren bir sahne yer almaktadır. Dört yöndeki alınlıklarda İncil yazarları boydan tasvir edilmiştir. Bunlardan başka cephenin alt ve üst kesimlerinde asma sarmaşığından oluşan kuşaklar dolanmaktadır. Bu kuşakların içlerinde çeşitli dünyevi sahneler işlenmiştir. Av sahneleri, çeşitli hayvanlar, güreşçiler ve sarayla ilgili birçok sahneye yer verilmiştir. Ayrıca doğu cephenin tam ortasında asma sarmaşığı bordürünün içerisinde Abbasi Halifesi Muktedir, başı haleli ve bağdaş kurmuş olarak, bir elinde kadeh, diğer elinde üzüm tutar vaziyette tasvir edilmiştir. Dini ve dünyevi sahnelerden başka hayvan figürleri yönünden de bir çeşitlilik göze çarpmaktadır. Aralarda serbest biçimde asma sarmaşıkları içerisinde ve çatıların alt kesimlerinde bu zengin hayvan figürlerini görmek mümkündür.
Kilise, doğu-batı doğrultusunda dikdörtgen bir alana oturmaktadır. Ortadaki merkezi kubbe, batıdan iki serbest ayak ve doğudan apsis duvarına dayanan dört yöndeki kemerlerle taşınmaktadır. Doğudaki apsis beş köşeli olup iki yanında hücreler bulunmaktadır. Batı taraftaki haç kolunu örten kubbe ise kaburgalı olarak düzenlenmiştir. Merkezi kubbe dışa yüksek kasnaklı piramidal bir külah şeklinde yansımıştır. Batı ve kuzey cepheye açılmış iki kapıyla giriş sağlanmaktadır. Bunlardan batıdaki portal şeklinde bir düzenleme göstermektedir. Kesme taş malzeme kilisenin tamamında kullanılmıştır. Batı tarafına eklenen jamaton ise kare planlı ve dokuz bölümlü olarak düzenlenmiştir. Bölümlerin üzeri aynalı çapraz tonozlarla örtülmüştür. Batı cephesindeki dışa taşıntılı girişin üzeri çan kulesi olarak tertip edilmiştir. Alttaki kapı mukarnas kavsaralıdır. Bu kısımda da yer yer iki renkli düzgün kesme taş malzeme görülmektedir.
Kilisenin içini günümüzde büyük ölçüde bozulmuş olan freskler süslemektedir. Bu fresklerde genel olarak Hz. İsa ile ilgili konular işlenmiştir. Düzgün kesme taş malzemeyle inşa edilen yapıda, dış cepheleri süsleyen mimari plastik, kiliseye etkin bir görünüm kazandırmaktadır. Orta Asya Türk Sanatı etkilerini de üzerinde barındırması, kiliseye fark katmakta ve önemini arttırmaktadır.
.jpg)
Fotoğraf: Official Turkish Museums
Akdamar Anıt Müzesi 2015 yılında UNESCO Dünya Mirası Geçici Listesine eklenmiştir.
Kaynak: Van İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü