Van’da konut mimarisinin oluşumunda temel etkiler; coğrafi koşullar, örf, adet, malzeme ile yaşam tarzıdır. Van evleri bu özellikleri ile komşu Bitlis ve Erzurum evlerinden farklı olmakla birlikte, daha çok Orta Anadolu özellikle Konya ve çevresinin mimari yapı özelliklerini göstermektedir. Bir ve iki katlı olarak geleneksel kerpiç malzeme ile inşa edilen evlerinin ilk örnekleri, tarihi Van Kalesi’nin güneyinde yer alan üç tarafı surlarla çevrili olan Eski Van Şehri’nde oluşmuştur. Eski Van Şehri’nde arazinin sınırlı olmasından dolayı evler bitişik nizamda inşa edilmiştir.
Günümüz Van Şehri’nde ise her ev bağımsız olarak ayrık nizamda, bahçe, hayat ve sokak ilişkisi içinde düzenli olarak inşa edilmiştir. Anonim mimari tarzında mahalli ustalar tarafından inşa edilen Van evlerinin örtü sistemi düz damdır. I.Dünya Savaşı’nın başlamasının ardından Van bölgesi 1915’te Ruslar tarafından işgal edilir. Ruslar ve Ermeniler bölgeden 1918’de çekilirken eski ve günümüz Van Şehri’nde bulunan tüm mimari yapıları yakıp yıkmışlardır. Günümüz Van Şehri’ndeki evlerin çoğu yeniden onarılarak bir kısmı günümüze ulaşmasına rağmen, Eski Van Şehri içindeki evlerin yıkıntıları günümüzde mevcut değildir. 1990 yılına kadar, günümüz Van Şehri’nde sayıları 20 olan tarihi Van evlerinin bugün ayakta kalanların sayısı dört adettir. Bu evlerde çeşitli fonksiyonel değişikler yapılarak günümüz şartlarına uygun hale getirilmiştir.
Ülkemizde özellikle 1940 yılından günümüze kadar geleneksel evlerin hızla yok olması karşısında, bir çok araştırmacı ve bilim adamı Anadolu’nun her köşesindeki geleneksel evleri inceleyerek belgelemiştir. Araştırmacılar tarafından incelenen geleneksel mimari örnekleri çeşitli tipolojilerde gruplandırılmıştır. Van evinin tümü “İç Sofalı Plan Tipi” tipolojisi içerisinde yer almaktadır.
Eski Van Şehri’ndeki evler, diğer yapılarla birlikte şehrin genel mimarisini oluşturur. Evler, tek ve iki katlı olarak bitişik nizamda düz damlı olarak kerpiç ana malzemesi ile inşa edilmiştir. 1918 yılından sonra günümüz Van Şehri’nde oluşan evler arazinin genişliğinden dolayı, Eski Van Şehri’ndeki evlerin aksine bağımsız olarak ayrık nizamda yapılmıştır. Her ev; bahçe, hayat, tandır evi, ahır, samanlık gibi tamamlayıcı bölümlerden oluşmakta, çevresi ihata(möhre) duvarı ile çevrelenmiştir. Evlerin tamamlayıcı bölümlerinin durumu, fonksiyonel yapısı, büyüklüğü, kat adedi gibi unsurlar dikkate alındığında, Van evlerini “İç Sofalı Plan Tipi” olarak kendi arasında iki grupta değerlendirmek mümkündür.
Kaynak: Van Kültür ve Turizm Envanteri -III- Halk Kültürü -II- Syf:186-195 Hamza Gündoğdu, “Genel Özellikleriyle Erzurum Evleri”, Güzel Sanatlar Enstitüsü Dergisi,3, Erzurum, 1997. Örçün Barışta, “Düz Damlı Konya Evlerinde Görülen Küp Bacalar”, Türk Halk Mimarisi Sempozyum Bildirileri (5-7 Mart 1990), Ankara, 1991. Şahabettin Öztürk, “Geleneksel Van Evlerinde Bir Örnek(Mustafa Dilaver Ev)”, Sinan Genim Armağanı, İstanbul, 2005. Şahabettin Öztürk, “Eski Van Şehir Surları”,Mimarlık İç Mim. ve Görsel Sanatlar Dergisi, 102, İstanbul, 2001. Şahabettin Öztürk, “Tarihi Van Evleri”, İş Bankası Kültür ve Sanat Dergisi,32, Ankara, 1996. Şahabettin Öztürk, “Mimari Açıdan Tarihi Van Evleri” Dünyada Van Dergisi,12, İstanbul, 1998. Şahabettin Öztürk, “Van Evleri”, Cumhuriyetin 75. Yılında Van, Ankara, 1998. Şahabettin Öztürk, “Van Evlerinde Dış Kapı Tokmakları, Zil ve Şakşakları”, Arkitekt Dergisi, 2003/6, İstanbul, 2003.