Efes Müzesi, Efes ve yakın çevresinde bulunan Miken, Arkaik, Klasik, Hellenistik, Roma, Bizans, Selçuklu ve Osmanlı devirlerine ait önemli eserlerin yanı sıra kültürel faaliyetleri ve ziyaretçi kapasitesi ile de Türkiye'nin en önemli müzelerinden biridir. Efes Müzesi'nin ağırlıklı olarak bir antik kentin eserlerini sergileyen müze olması nedeniyle kronolojik ve tipolojik bir sergileme yerine, eserlerin buluntu yerlerine göre sergilenmeleri tercih edilmiştir. Buna göre salonlar, “Yamaç Evler ve Ev Buluntuları Salonu”, “Sikke ve Hazine Bölümü”, “Mezar Buluntuları Salonu”, “Efes Artemisi Salonu”, “İmparator Kültleri Salonu” olarak düzenlenmiştir. Bu salonların yanı sıra müzenin iç ve orta bahçelerinde, çeşitli mimari eserler ve heykeltıraşlık eserleri, bahçe dekoru içinde ve uyumlu olarak sergilenmektedir.
İki büyük Artemis heykeli, Eros başı, Yunuslu Eros heykelciği, Sokrates başı, Efes Müzesi'nin dünyaca tanınmış ünlü eserlerinden bazılarıdır. Efes Müzesi koleksiyonlarında halen yaklaşık 64 bin eser bulunmaktadır. Bu sayı her yıl sürdürülen arkeolojik kazılar sonucu ortaya çıkarılan veya çevre halkının bağış yoluyla getirdiği eserler ile artmakta, müze koleksiyonları zenginleşmektedir. Bu eserlerin kısa süre içinde bilim dünyasının ve insanlığın hizmetine sunulması düşüncesiyle Efes Müzesi'nde "Yeni Buluntular Salonu" oluşturulmuştur. Ancak, bu salon her zaman yeterli gelmemekte, diğer salonlardaki sergilemelerin de yeni buluntular ışığında ve çağdaş müzecilik anlayışına uygun olarak yenilenmesi gerekmektedir. Bu anlayışa uygun olarak Yamaç Evler ve Ev Buluntuları Salonunda yapılan yeni düzenlemede, buluntu gruplarını bir arada sergileyerek konu bütünlüğü oluşturulması amaçlanmıştır. Salonda günlük yaşam konusu içinde her çağdaki insan için vazgeçilmez gereksinimler olan tıp ve kozmetik aletleri, takılar, ağırlıklar, aydınlanma araçları, müzik ve eğlence buluntuları ve dokuma araçlarından örnekler; ev kültü ve dekorasyonunda kullanılan heykelcikler, imparator ve tanrı heykelleri, büstler ve mobilyalar sergilenmektedir. Salonun bir bölümünde Efes Yamaç Evler'den "Sokrates Odası" olarak bilinen bir oda fresk, mozaik ve çeşitli mobilyalardan oluşan dekoru içinde foto mankenler ile düzenlenmiştir.
Efes Müzesi'nin müze, Efes ve Selçuk içinde yeni düzenlemeler sonucu ziyarete açılan yeni bölümleri:
1- Arasta ve Hamam Bölümü: Müzenin orta bahçesine bitişik, müze ile bütünlük oluşturan bölümde eski Türk kasabalarında ticaret hayatı ve kaybolmaya yüz tutan çeşitli el sanatları canlı olarak sergilenmektedir. Tarıma bağlı yöresel yaşamda önemli yer tutan tahıl öğütme sisteminin (değirmenler) gelişimi ve farklı tipleri ile bakırcılık ve göz boncuğu yapımı; Türk çadırlarının sergilendiği bölüm içinde eski Türk yapısı ve 16. yüzyıla ait Osmanlı hamamı da restore edilerek sergi alanında değerlendirilmiştir.
2- Ayasuluk Kitaplığı: Efes Müzesi'nin arka sokağı içindeki eski bir Türk yapısı (14. yüzyıl) müze tarafından restore edilmiş, yapıya semt halkının günlük gazete ve kitap okuyabileceği küçük bir kitaplık işlevi kazandırılmıştır.
3- Görme Engelliler Müzesi: Efes aşağı agoradaki antik dükkânlardan biri, restorasyonu yapılarak görme engellilerin gezebileceği bir müzeye dönüştürülmüştür. İki bölümden oluşan bu müzede kopya ve orijinal eserler sergilenmektedir.
Efes Müzesi'nin öne çıkan eserleri
Sokrates Başı
Dalgalı saçları, sakalı ve üst dudağını kapatan bıyığı ile Sokrates portresi, kaliteli beyaz mermerden yapılmıştır.
Efes Müzesi
Yüz ve saçlarındaki detayların ustalıkla verildiği eserde, gözlerin yukarıya bakmasından dolayı oluşan alın çizgileri mevcuttur. Gözbebekleri detaylı işlenen eserin yanak çizgileri de belirtilmiştir.
Androklos ve Köpeği Heykel Grubu
Efes’i MÖ 10. yy’da bir Yunan kolonisi olarak kuran efsanevi kral Androklos, yanında köpeğiyle birlikte yontulmuştur. Heykel grubunun birçok parçası eksiktir. Bir ağaç gövdesine bitişik duran köpeğin, ayrıntılarıyla işlenmiş tasması dikkat çeker.
Efes Müzesi
Strabon ve Pausanias gibi Antik Çağ yazarlarının anlattığına göre; Androklos, Anadolu’da kuracağı kentin yerini, bir kahinin söylediği gibi yaban domuzu ve balıktan yola çıkarak saptar. Efsaneye göre; Kral ve yanındakiler Efes’i, balık pişirirken tavadan sıçrayan kıvılcımdan korkup kaçan bir yaban domuzunun peşinden giderek bulurlar. Heykel grubu, heykeltıraş Skopas’ın MÖ 340 yılında yaptığı Meleagros adlı heykelin Roma Dönemi kopyasıdır.
Eros Başı
Beyaz, oldukça kaliteli mermerden yapılmış ve ince bir işçiliğe sahip Eros Başı boyundan kırıktır. Baş hafif sağa doğru eğiktir ve bu duruş Eros’un elinde tuttuğu yaya baktığını göstermektedir.
Efes Müzesi
Yüzde masum, çocuksu bir ifade vardır. Saçlar bukleli ve ortada arkaya doğru toplanmıştır. Eser, Arkaik Dönem’in ünlü heykeltıraşlarından Lysippos’un MÖ 330-320 yılları arasında yaptığı “Yayını Geren Eros” heykelinin bir kopyasıdır.
Fildişi Friz/Trajan Frizi
Yamaç Evlerde, bir yangın tabakası içerisinde çok küçük parçalar halinde ele geçmiş olan friz (keramikten taşa, kumaşa, metale üzerine boyama, kabartma, kakma ve dokuma gibi tekniklerle işlenebilen kesintisiz şeritler, kuşaklar), fildişinden yapılmıştır. Frizin panelleri Korinth başlıklı sütunlarla birbirinden ayrılmış ve bu sütunların arasına Karyatit adı verilen kadın figürleri yerleştirilmiştir. Ayrıca frizin her iki yanında da ortadaki örneklerden daha büyük birer Karyatit vardır.
Efes Müzesi
Üç ayrı panele bölünmüş frizde, İmparator Trajanus’un savaş hazırlıkları ve savaştan sahneler izlenmektedir. İmparator soldaki panelde at üstünde, ortadakinde ise savaş hazırlıkları yapan Romalı askerlerin sol tarafında sağa doğru yürürken tasvir edilmiştir.
Efes Müzesi
Sağ taraftaki panelde, saç stilleri ve giysileriyle Romalı askerlerden ayırt edilen Doğulu askerler savaşa hazırlanmaktadır.
Efes Müzesi
Frize ait ayrı plakalarda ev hayatına ait sahneler görülür. Aynı panel üzerinde yüksek ve alçak kabartma figürler birlikte kullanılarak esere derinlik kazandırılmıştır. Eserin bir kapı lentosuna ait olduğu ya da bir mobilyada dekoratif amaçlı kullanıldığı düşünülmektedir. Eser, uzun bir restorasyon süreci sonunda bugünkü durumuna kavuşmuştur.
Yunuslu Eros Heykelciği
Yunus balığı üzerinde Aşk Tanrısı Eros görülmektedir. Bronzdan yapılmış ve iyi korunmuş durumda olan eser grubunda, yunus kuyruğunu havaya kaldırmış ve yüzer durumda izlenmektedir.
Efes Müzesi
Gözleri ve ağzı delik olan yunusun bu özelliği heykel grubunun bir çeşmeye ait olduğunu göstermektedir. Eros sol eli ile yunusun yüzgecini tutarken havaya kaldırdığı sağ eliyle de bir obje tutmaktadır. Yüzünde çocuksu bir ifade olan Eros’un saçları tepede toplanmıştır. Kuretler Caddesi’nde bulunan eser, MS 2.yy’a aittir. Yunusa binen Eros figürü, Hellenistik ve Roma dönemlerinde ortak kullanılan bir kompozisyondur. Bu eserin mermerden ve pişmiş topraktan yapılmış benzer örnekleri de bahsedilen dönemlerde mevcuttur.
Marcus Aurelius
Roma İmparatoru ve Stoacı filozof Marcus Aurelius, kaliteli beyaz mermerden ince bir işçilikle yapılmıştır. Sağ omzunda bir fibula ile tutturulan Paludamentum giymiş imparatorun alnındaki kırışıklıklar belirgindir.
Efes Müzesi
Eserin arkası işlenmeden bırakılmıştır. Yamaç Evler Salonunda yer alan eser, Roma Dönemi’ne, MS 2.yy’a aittir.
Avcı Artemis Heykeli
Yamaç Evler’de, Sokrates Odası olarak adlandırılan yerdeki nişte bulunmuş olan heykel, müzede canlandırılan alanda da aynı yerde sergilenmektedir. Eser, ana tanrıça geleneğini sürdüren bereket ve doğurganlık sembolü Efesli Artemis’ten farklı olarak, tanrıçanın daha çok Atina’da benimsenen imgesini, Avcı Artemis’i betimler.
Efes Müzesi
Kaliteli beyaz mermerden yapılan heykelin sol eli ve sağ elin başparmağı kırık ve eksiktir. İnce ve adeta vücuda yapışan bir elbise giyen Artemis’in sol bacağı taşıyıcı rolde olup sağ bacağı hafifçe geride ve parmak uçlarıyla yere basar durumdadır. Altta ayrı bir parçadan oluşan kaide görülür.
Dinlenen Savaşçı
Mermerden yapılan eser, yarı uzanmış vaziyette çıplak olarak betimlenmiş genç bir savaşçıdır. Heykelin vücut ağırlığı bir kaya üzerine yaslanan sol kola verilmiştir. Dalgalı saçları alın üstünden bir bantla tutturulan savaşçının yüzünde sakin bir ifade vardır.
Efes Müzesi
Kolunda bir kalkan, elinde ise bir kılıç tuttuğu görülmektedir. Sol bacak dizden geriye doğru bükülürken sağ bacak dizden kırılarak öne doğru uzatılmıştır. Eser, Polio Çeşmesi’nde yapılan kazılarda bulunmuştur.
Büyük Artemis Heykeli
Artemis Tapınağı’nda bulunan kült heykelinin Roma Dönemi kopyası olan eser, Anadolu’nun Prehistorik çağlardan beri ana tanrıçası olan Kybele ile bütünleşmiş özellikler sergiler. Efes’te Prytaneum’da bulunmuş olan kolosal (büyük boyutlu) heykel, Efes’li Artemis’in tüm özelliklerini taşır. Başındaki yüksek polos (silindirik başlık), tapınak formunda ve üç katlıdır. En üstte, cepheleri dörder sütunlu üç İon Tapınağı; altlarda kemer taşıyan sfenksler ve grifonlar görülür. Üstteki tapınaklar tanrıçanın kentin tüm tapınakları üzerindeki egemenliğini gösterir.
Efes Müzesi
Başın arkasında bulunan Ay’ın iki yanında, beşer tane aslan ve boğa grifonu vardır. Bu şekilde, Kybele’nin iki yanında duran aslanların küçülerek omuzlara yerleştirildiği düşünülür. Heykelin gözleri iri, yüz hatları dolgundur. Kulaklarında küpeleri, boynunda inci kolye, göğsünün altında dört sıra halinde yumrular görülür. Bu yumruların meme, yumurta ve boğa testisleri olabileceği düşünülmektedir. Bu tezlerin ortak noktası ise bereket ve doğurganlıkla ilgili olmalarıdır. Artemis’in belinde dört parçalı rozet ve Efes’in simgesi olan arı motifleriyle bezenmiş ince bir kuşak vardır. Etek, enine ve boyuna dik çizgilerle dikdörtgenlere bölünmüştür. Her dikdörtgenin içine aslan, koç, geyik, grifon, arı gibi figürler yerleştirilmiştir. Heykel uzaklara bakar şekilde betimlenmiştir. Heykelin ayakları birbirine bitişiktir, kollar ise öne doğru uzatılmıştır.
Güzel Artemis Heykeli
Beyaz mermerden yapılmış Artemis heykeli, kaliteli ve detaylı bir işçiliğe sahiptir. Eser, Arkaik Dönem Efes Artemis Tapınağı’nda bulunan kült heykelinden esinlenilerek Roma Dönemi’nde yapılmıştır. Heykel, Efes Müzesi’nin en göze çarpan eserlerinden biridir.
Efes Müzesi
Artemis’in hayvanlara hakim ve bereket tanrıçası olduğunu gösteren en güzel örneklerindendir. Dikdörtgen bir kaide üzerinde duran tanrıçanın ayakları birbirine bitişik, gövde hareketsiz ve kollar dirsekten bükülerek öne doğru uzatılmıştır. Artemis’in başında polos bulunmaktadır; fakat polosun üst kısmı ele geçmemiştir. Başın her iki yanında polosa ait olan kısımda kabartma hayvan figürleri vardır. Göğüs üzerinde bir girland (İki nokta arasına asılmış yaprak ve çiçeklerden oluşturulmuş çelenk biçiminde bezeme ögesi) ve girlandın iç kısmında burçlar kuşağı betimlenmiştir. Göğüs kısmındaki yan yana ve alt alta yumurta biçimli oval kabartma objeler dikkat çeker. Bu objelerin ne olduğu konusunda farklı görüşler bulunur. Tanrıçanın belden alt kısmında, vücudunu sıkıca saran elbisesinin üzerinde de kabartma olarak yapılmış çok sayıda farklı hayvan figürü görülür. Artemis’in her iki yanında çoğunlukla birlikte betimlendiği birer erkek geyik figürü vardır. Geyiklerin başı ve ayaklarının bir bölümü kırıktır. Her iki geyiğin önünde birer arı kovanı görülür.
Musalar Lahti
Vedius Gymnasiumu’nun batısında bulunan lahtin kapağı çatıyı andırır. Çatının akroterlerine (antik bir yapının üçgen alınlığının tepesine ve iki köşesine yerleştirilen heykel ve süsler. Akroterler tapınak görünüşünü taklit eden bütün mimarlık yapılarında ve lahitlerde görülür.) Eros figürleri yerleştirilmiştir. Lahdin üzerinde, önünde ve yan taraflarında sütun ve kemerler içinde sanat ile bilimlerin koruyucuları esin perileri “musa”lar betimlenir. Solda Euterpe çifte flütüyle durur; yanında tarih disiplininin esin perisi Clio vardır. Ortadaki kadın figürü muhtemelen ölen kişiyi betimlemektedir. Onun sağındaki kitharasıyla (telli, Antik Yunan müzik enstrümanı/çalgısı) betimlenmiş musa Calliope, elinde bir lir olan diğer musa ise Erato’dur.
Efes Müzesi
Lahdin bir kenarında, trajedi ve komediyi temsil eden esin perileri Melpomene ve Thalia bulunur. Diğer kenarında ise elinde bir küre taşıyan astronomi esin perisi Urania ve yanında elinde asasıyla, dans esin perisi Terpischore veya pandomim esin perisi Polymnia olduğu düşünülen bir başka musa tasvir edilmiştir. Lahit kapağının üzerindeki yazıtlar ve haç figürleri eserin Bizans Döneminde de kullanıldığını gösterir.
Mısırlı Rahip
Bronzdan yapılmış ve dikdörtgen bir kaide üzerinde duran heykelde, tipik Arkaik dönem duruşu görülmektedir. Sol ayak öne atılmış, kollar gövdeye paralel durmaktadır ve heykelin sol elinde bir obje vardır. Saçsız olan figürün gözleri çekiktir ve yüzünde sert bir ifade görülür. Sol omuz üzerinden bir panter postu bele doğru uzanmakta olup, panterin başının üzerinden çıkan hiyeroglif yazının yer aldığı bir bant arkaya doğru devam etmektedir.
Efes Müzesi
Diz üzerinde biten eteğin ucunda yer alan hiyeroglif yazı dikkat çekmektedir. Hiyeroglif yazıyla rahibin hizmet ettiği tanrı ve heykelin yapıldığı dönemde Mısır’da iktidarda olan kral belirtilir. Eser, Efes’in Mısır ile ilişkisini göstermesi açısından büyük önem taşır.
Kaynak: İzmir İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü, Efes Müzesi