Tarihi Muş evleri, bölgedeki diğer illerin yerleşimlerine benzeyen bir sokak dokusu içinde yer alır. Genellikle havuş (avlu) gerisinde yükselen iki katlı yapılardır. Genel plan şemaları kendisine yakın şehirlerdeki evlerle benzer olmakla birlikte mekân isimlendirmelerinde farklılıklar vardır.
Sokakla bağlantılı cümle kapısından geçilerek girilen avlunun yanında tandırlık ve erzak deposu ile çardak görevi gören ağaç altı oturmalıklar yer alır. Çoğu evde bunlarla birlikte ahır da mevcuttur. Evlerin estetik ve sade bir görünümlü pencere kenarları, Selçuklu kültürünün etkisiyle miğfer kubbe tarzında inşa edilmiştir. Pencerelerde cumba yerine önem verilmiş ve bu kısmı desteklemek için sade korkuluklar kullanılmıştır. Her iki tarafı iki sütun üzerine çiçeklik nişleri ile süslenen giriş kapıları çift kanatlıdır. Genelde metal olan kapılar, sade görünümlü tokmaklar veya kilit bağlantıları ile tamamlanmıştır. Kapıların içeri açılan kısmında girişi sağlayan ve bir basamak yüksekliğindeki seki bulunur. İç kısımda, alt kat genelde mutfak, banyo, tuvalet ve zahire odası ile birlikte merdiven boşluğunu oluşturan antrelerden oluşur. Yukarı çıkıldığında ise esasen geleneksel Türk evlerinde yer alan sofa ile cepheye bakan ve daha çok sohbet amacıyla kullanılan salon görülebilmektedir. Üst katta yer alan bütün odalar bu salon etrafında sıralanır. Evlerde mekanları birbirine bağlayan kapılar basit ve gösterişsizdir. Bütün kapılar eşikli ve demir mandallı kapı kolu sistemi ile yapılmış olup kapı boyutları, bulundukları konuma veya fonksiyonuna göre değişik büyüklüklerde olabilmektedir.
Evlerin duvar kalınlığı dolgu duvarlarda 60-70 santimdir. Bu yüzden mekân içerisinden bakıldığında pencereler loş bir hava vermektedir. Döşemeler, alt katta sıkıştırılmış killi toprak veya düzgün sal taşları ile, üst katlarda ise ahşap malzeme ile kaplanmıştır. Her odanın pencere önünde sedirler mevcuttur. Evin en önemli ve en geniş yerlerinden olan mutfakta ocak bulunur. Yemek odasının hemen altında bulunduğundan mutfaktan yemek odasına, yiyecek ve içecekler asansör benzeri bir makara sistemiyle duvar içerisindeki boşluktan çıkarılır ve indirilir. Banyo alt kattadır. Burada "çol" denen, küveti andıran, suyun etrafa sıçramasını engelleyen, köşeye yapılmış, ayrı ve açık bir kısım bulunmaktadır.
Evin iç duvarlarının tamamında sıva olarak saman, keçi kılı ve sönmüş kireç karışımı bir tür harç kullanılmış; sonradan badana yapılarak duvar yüzeyi tamamlanmıştır. Duvar boyunun yarısında ‘areğan’ denen hatıllar kullanılmıştır. Dam kısmında ise kalın areğanlar üst üste konulmuştur. Aralarındaki boşluğa meşe çeperi doldurulmuş, ardından önce çamur sonra da toprak ile örtülmüştür.
Yerleşim düzeni ve sokak dokusu tipik bir Türk kentinin havasını yansıtan Muş'un, konut mimarisinin oluşumundaki temel etkiler, halkın hayat tarzı, örf ve adetlerinden kaynaklanan ihtiyaçları, iklim ve coğrafyanın gerekleri olmuştur. Günümüzde eski Muş evlerinin çoğu yıkılmaya yüz tutmuş ve gelişen teknik yapılara yenik düşmüştür. Şehir merkezinde bu evlerden birkaçına rastlamaksa hala mümkündür.
Kaynak: Muş İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü.
Muş Gezilecek Yerler