Geç Bizans kiliselerinin güzel bir örneği olan yapı, Trabzon İmparatorluğu krallarından I. Manuel Komnenos zamanında 1250-1260 yılları arasında inşa edilmiştir. Fatih Sultan Mehmet'in Trabzon'u fethini takiben camiye çevrilmiş ve vakıf eseri olmuştur. Restore edilerek 1966 yılında müze haline getirilmiştir. 2013 yılından bu yana ise cami olarak hizmet vermektedir.

 

Bizans taşra üslubunun, Gürcü soğan kubbesi ve Selçuklu taş ve plastik taş işlemeciliği ile harmanlandığı bir yapıdır. Kapalı kollu haç planlıdır ve yüksek kasnaklı bir kubbeye sahiptir. Kuzey, batı ve güneyinde revaklı üç girişi bulunmaktadır. Yapı, ana kubbenin etrafında değişik tonozlarla örtülmüştür. Çatıya farklı yükseltiler verilerek kiremitle kaplanmıştır.  

 

 

Yapının ana kubbesinin altına rastlayan kısmında “opus sectile” tarzında çok renkli mermerden yapılmış bir yer mozaiği bulunmaktadır. Dokuz değişik tür mermerle tezyin edilen bu döşemeler hiçbir olumsuz müdahale görmeden ahşapla kapatılmıştır.

 

Yapı, narteks denilen giriş holüne sahiptir ve üç neflidir. Her nefin doğu yönünde bir apsisi bulunur. Apsislerden ortadaki içten yuvarlak, dıştan beşgendir. Diğer apsisler ise yuvarlaktır. Havarilerin sayısı dikkate alınarak on iki köşeli yapılan kubbe kasnağına havarilerin freskleri resmedilmiştir. Dört sütun ile taşınan kubbede on iki adet yuvarlak kemerli, ahşap doğramalı pencere yer almaktadır.

 

Yapının üstün bir işçilik görülen taş plastiklerinde Batı sanatının yanı sıra Selçuklu dönemi İslam sanatının da etkileri görülmektedir. Kuzey ve batıdaki revak cephelerinde görülen geometrik geçmeli bezemeleri içeren madalyonlar ile batı cephesinde görülen mukarnaslı nişler, Selçuklu taş işlemelerindeki özellikleri taşımaktadır.

 

 

Binanın en görkemli cephesi ise güneyidir. Önemli bir taş işçiliğine sahip olan bölümde, Adem'le Havva'nın yaratılışı kabartma olarak bir friz halinde anlatılmıştır. Güney cephesindeki kemerin kilit taşı üzerinde Trabzon’da 257 yıl hüküm süren Komnenos Hanedanı’nın sembolü olan tek başlı kartal motifi bulunmaktadır. Benzer bir kartal tasviri, ana apsisin dışında doğu tarafta da görülmektedir. Bu cephede, kentaur, grifon gibi karışık varlıklar, güvercinler, merkezlerinde yıldız ve hilal bulunan kare panolar, içleri bitkisel motifli madalyonlar yer almaktadır.

 

 

Yapının freskleri, 1957-1961 yılları arasında Edinburgh Üniversitesi’nden Russell Trust tarafından sıvaları temizlenerek açığa çıkarılmıştır. Günümüze ulaşmasına rağmen bazı bölümleri büyük oranda deforme olmuştur. Güney narteksteki freskler ise tamamen kaybolmuştur.

 

Ayasofya'nın süslemelerinin önemli bölümünü meydana getiren fresklerde İncil'den alınmış konular canlandırılmıştır. Kubbede ana tasvir Hz. İsa'nın tanrısal yönünü aksettiren Pantokrator İsa'dır. Bunun altında bir kitabe kuşağı, daha altta ise melekler frizi bulunur. Pencere aralarında on iki havari tasvir edilmiştir. Pandantiflerde değişik kompozisyonlar yer almaktadır. İsa'nın doğumu, vaftizi, çarmıha gerilişi, kıyamet günü gibi sahneler betimlenmiştir. Binanın arka kemerleri üzerindeki dairesel madalyonlarda portrelere yer verilmiştir. Yapının tonozlarında da İncil'den alınmış dini sahneler canlandırılmıştır. 

 

Harimdeki freskler perde ile kapatılmış olup, nartekstekiler ise açıkta bırakılmıştır.

 

 

Yapının kuzeyinde, daha erken bir döneme ait olan üç apsisli şapel kalıntısı bulunmaktadır. Yapının batısında ise 1427 yılına tarihlendirilen çan kulesi yer almaktadır. Venedik tarzını andıran dört köşeli çan kulesinin Bizans mimarisinde başka bir örneği bulunmamaktadır. Deniz feneri olarak veya astronomi amaçlı kullanıldığı da düşünülen çan kulesi, yapının cami olduğu dönemlerde minare işlevini yürütmüştür.

 

 

Trabzon İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü.

 

“Trabzon Vakıf Eserleri.” Vakıflar Genel Müdürlüğü, 2024.