Yozgat'ın İstanbulluoğlu mahallesinde yer alan Başçavuşzade Camii, harime giriş kısmındaki kitabesine göre H.1215 / M.1800-1801 yılında Çapanoğlu Süleyman Bey’in başçavuşu olan Halil Ağa tarafından yaptırılmıştır. 

 

 

Cami, düz tavanlı, kırma çatılı, taş ve tuğla karışımı kagir bir yapıdır. Yapının kuzeybatısına yapışık üstten de çıkılabilen yuvarlak gövdeli bir minaresi ile büyük bir avlusu vardır.

 

 

Avluya kuzey ve güneyinde yer alan ufak kapılardan girilir. Batı tarafı hazire kısmı olarak kullanılmıştır. Hazire içinde banisi Halil Ağa’nın sarı taştan yapılmış mezarı bulunur. Avludan camiye girişin batısında, yazılı kısmı 70 x 75 santim, toplam büyüklüğü ise 165 x 225 santim boyutlarında ve tek yüzeyli olan caminin kitabesi yer alır. Harim dikdörtgen planlı, düz tavanlıdır. İç mekânı, doğu ve batı duvarda üçer, güney ve kuzeyde ise ikişer tane dıştan içe doğru genişleyen dikdörtgen pencere aydınlatır. Mihrap, güney duvarı ekseninde yarım yuvarlak silindirik gövdelidir. Minber mihrabın batısında, ahşap olarak yapılmıştır.

 

 

Harimin kuzeyinde, son cemaat yerinin üzerine doğru uzanan çift katlı bir son cemaat yeri bulunmaktadır. Son cemaat yeri iç ve dıştan iki büyük ahşap direkle desteklenir. Mahfilin yan kanatlarını güneye doğru (kıbleye dikey) uzanan bir galeri oluşturur. Bu galeri ince uzun yedi tane sütunceye oturur ve birbirlerine bağdadi kemerlerle bağlanmaktadır. Mahfilin orta kısmı balkon gibi güneye doğru çıkıntı yapar. Mahfile son cemaat yerinin güneybatı ve kuzeybatısındaki merdivenlerle çıkılır. Minare, harim ile son cemaat yerinin birleştiği kuzeybatı köşede yer alır. Harimin kuzeyindeki son cemaat yerine mihrap eksenindeki bir kapıdan girilir. Son cemaat yerinin yanları harim duvarlarının uzantıları ile sonradan camekânla kapatılmıştır. Son cemaat yerine yamuk şeklinde dört basamaklı bir merdivenle çıkılır. Ön kısmı iki kare kesitli ağaç direkle dışarı açılan son cemaat yerinin üzeri, doğu ve batı anten duvarları ve bu ağaç direklere oturan mahfil uzantısı ile düz tavan şeklinde örülmüştür.

 

 

Yapının dışında herhangi bir süsleme yer almamaktadır. Harimde ise yoğun olarak ahşap ve kalem işi süslemeler göze çarpar. Bu süslemeler genellikle pencerelerde, beden duvarları, kadınlar mahfili, mihrap ve örtü kısmında yer almaktadır. Yarım yuvarlak niş şeklindeki mihrap, içi ince çubuklar üzerinde taşınan kubbeyi andıran bir bezeme ile süslenmiştir. Yanları burmalı ince sütunludur. Alınlığı ise alçıdan yapılmış ince volütlerle, “C” ve “S” kıvrımlarla ve bir vitray pencere ile taçlandırılmıştır. Harim alt tavanı, alt ve üst duvarları, harim pencerelerinin üzerleri ve araları tamamen kalem işi nakışlarla süslüdür. Duvarların alt kısımlarında mermer taklidi panolar, üst kısımlarında kıvrım dal motiflerinin oluşturduğu baklava dilimleri içinde ufak çiçek motifleri yer almaktadır.

 

 

Harimin en güzel süsleme unsuru, ince uzun üst galerilerin alt kısmındaki “S” kıvrımlı bağdadi korniş yüzeyindeki şerit manzaralardır. Doğu ve batı korniş yüzeylerinde, ince kartuşlu üçer şerit bulunur. Pano içlerinde birbirlerine çok benzeyen, figürsüz doğa manzaraları vardır. Kır yapıları, köşkler, çadırlar, köprüler, yel değirmenleri, dereler, çeşmeler, küçük camiler ve kepenklerini açmış dükkânlar yer almaktadır. Bu manzara kartuşu içinde, manzara resimlerinin bitirilme tarihi olduğu tahmin edilen “sene 1230” yazısı ilgi çekicidir. Cami, taşıdığı mimari özellikleri itibariyle günümüze kadar ibadet mekânı olarak kullanılan Yozgat'taki önemli eserlerden biridir.