Baston kelimesi sözlükteki anlamıyla; yürürken dayanmaya yarayan, ağaç veya metalden yapılan araçtır. H.1306-M.1889 tarihli Kastamonu Salnamesi’nde yer alan bilgilere göre;‘‘Devrek’te ceviz ağacından yapılan; sandık (çeyiz), masa, konsol, sigara ağızlığı gibi bazı eşyalar büyük rağbet görmektedir. Devrek tarihi araştırmacıların sıklıkla başvurdukları H.1310-M.1892 yılında neşredilen Kastamonu Salnamesi’nin ‘Masnuat/El Sanatları’ bölümünde; ‘‘Devrek kasabasında ceviz ağacından yapılan sandık, masa, konsol, sigara ağızlığı ve baston gibi şeyler memnuniyet verici şekilde olup, bundan böyle her yönüyle ilerleyeceği ve bu iş kolunun Devrek sanayisi içinde büyüyeceği, Devrek sanayisini de büyüteceği’’ belirtilmektedir.

Bilinen ilk baston ustasının Ali Ziya Efendi olduğuna dair bir rivayet bulunmaktadır. Bu rivayete göre Ali Ziya Efendi, askerliğini yaptığı sırada, Mısır’da İngilizlere esir düşmüştür. Esareti sırasında İngilizlerin şemsiyelerini onaran Ali Ziya Efendi, giderek baston, asa ve pipo yapımına yönelmiştir. Devrek’e dönüşüyle de Devrek Bastonu  yapmaya başlamıştır. 1892 tarihli Kastamonu Salnamesinde, Devrek’te Osmanlı döneminde bastonculuğun bir zanaat kolu olarak yaşamış olduğu bilgisine yer verilmesi ve Ali Ziya Efendinin nüfus kayıtlarından hareketle 1908 yılında Devrek’e döndüğü bilgisi bize; Ali Ziya Efendi’nin ilk baston ustası olmadığı; ancak bastonculuk sanatını bambaşka yerlere taşıdığı yargısını ortaya çıkarmaktadır.

Devrek bastonlarında hammadde ağaç olarak; kızılcık ağacı, akça ağaç, akgürgen, ceviz, çam, gül, döngel (muşmula), çınar, kayın ağacı, fındık ağacı, meşe, kiraz ağacı ve porsuk ağacı kullanılmaktadır. Bastonculukta kullanılan ağaç bir yıl kurutulur. Kuruyan, deforme olan ağaç ısı ile tavlanarak düzeltilir.

Klasik Devrek bastonunda en çok kullanılan baston formu, burma ve bu formda yer alan yılan figürüdür. Baston yüzeyinde burma formunun kolay olması ve yılan figürünün bu forma uygun düşmesi nedeni ile oldukça fazla miktarda kullanılmaktadır... Çoban tekniği Devrek yöresine ait bir terimdir. Kızılcık ağacı dalları kesilmeden önce üzerine belirli aralıklarla bıçak ile vurulması sonucu dallarda çıkıntılar oluşur. Çıkıntılı bu görünüm, çoban çentiği olarak nitelendirilmektedir.

Devrek’te klasik baston motiflerinin yanında gül kabartma, sedefli ve değişik hayvan başlıklı takma saplı bastonlar (at, kartal, ördekbaşlı, koşan at, kurt vb.) yapılmakta ve bu bastonlarda bitkisel ve geometrik bezemeler de oldukça fazla görülmektedir. (ÇELİKDÖNMEZ,M.,Ömer, Raşit, 2009,s:107)

Devrek bastonu 9 aşamada yapılmaktadır. Bu aşamalar fırınlama, tornalama, gövde, sap kesimi, uç takmak, sistire ve zımpara, renklendirme, süsleme işleme ve son aşama olan vernikleme işlemidir. Fırınlamada ağaç 180-240 derece sıcaklıkta yumuşatılıp, istenilen şekilde düzeltme tahtasında düzeltilir. Tornalamada sap takılacak kısmı, işleme yapılacak gövdesi ve uç takılacak bölümleri çekilerek hazırlanır. Tornada işlenen gövdeye fatura açılır ve işlenecek yılan, baklava dilimi vs. şekilde taksimatı yapılır. Gövdedeki şekle en uygun sap modeli seçilir ve son kesimleri ve düzelmesi sap kesimi aşamasında yapılır. Uç takma aşamasında ise, tornada uç takılması için açılmış olan kısma boynuz ucu ve polyamit delinerek kavelaya tutkalla monte edilir. Kuruduktan sonra gövdeye göre göze hoş görünecek şekilde temizliği yapılır. Sistire ve zımpara işlemi de tamamlandıktan sonra baston ya çini mürekkebi ile ya da saf nitrik asit ile yakılarak boyanır. Devrek bastonunu diğer bastonlardan ayıran en önemli özelliği de budur. Süsleme-işleme her ustanın bir bakıma kendi kimliğini yansıttığı, sapın hemen altında yer alan 5-7 cm.lik bölümü çiçek veya başka simgelerle süslediği aşamadır. Son olarak vernikleme işlemi yapılır. Vernikleme de daldırma ve süzme işlemleri ile yapılır. Daha sağlıklı olduğu düşünülen daldırma yöntemi ile iyi vernikli bir yüzey elde edene kadar belirli zaman aralıklarıyla bu işlem 7-8 defa tekrarlanır. (ÇELİKDÖNMEZ,M.,Ömer,Raşit,2009,s:114-117)

Devrek’i bastonla ölümsüzleştiren, özdeştiren ve bu kültürün kuşaklar arası aktarımında emeği geçen/geçmeye devam eden ustalardan bazıları şöyledir; Ahmet BASTONCU, Hasan SALMAN, Hakkı SALMAN, Abdullah SALMAN, Abdülaziz SALMAN, Hüseyin SALMAN, Abdullah KARAÖZ, Abdulbaki BASTONCU, Mustafa Rahmi DİLEK, İsmail Hakkı SALMAN, Cemal SALMAN, Akif ATİLLA, Fehmi IŞIK, Münteka ÇELEBİ, Tansel IŞIK, Mürvet OKUR, Raşit KORUM, Bülent KORUM, Nihal KORUM, Ayşegül KORUM YURDADUR, Aysel KORUM, Tülay KORUM, Ayfer KORUM, Cemile KORUM, Hikmet İNCİRCİ, Birol DEMİR, Gönül DEMİR, Erdoğdu ÖZCAN, Rüştü ÇELEBİ…

Devrek kültüründe önemli bir yere sahip olan Devrek Bastonu şiirlerde, efsanelerde, kalıplaşmış sözlerde ve halk inançlarında da yerini almıştır. Bu ürünlerin akla il kgelenlerinden olan Halil Naci AKSEKİ’nin 1992 yılında yazdığı ve ekmeğini ağaçtan çıkaran Devrekli tüm baston ustalarına armağan ettiği Devrek Bastonu Destanı ile Münteka ÇELEBİ’nin Devrek bastonu ile ilgili güzel sözleri hafızalara işlenmiştir. HALİL NACİ AKSEKİ Devrek Bastonu Destanı:

"Ekmeğini ağaçtan çıkaran Devrekli tüm baston ustalarına Devreklim can verir şıvgacık dala, Bir nakış vurur ki döndürür güle. Düşmezsin onunla düşersen yola, Bastonlar şahıdır, Devrek bastonu.  Bin hüner gizlenir kakma teline, Alınca gencelir yaşlı eline, Körpe bebeye süt, duvak geline, Bastonlar şahıdır Devrek bastonu. * Sözden anlamaza nice ders veren, Büyük dinlemeze yolu gösteren, Kara yürekliyi yerlere seren, Bastonlar şahıdır Devrek bastonu. * Sphinks’in sorduğu bilmecedir o, Gönlü görenlere bir ecedir o, Musa’nın elinde gör nicedir o, Bastonlar şahıdır Devrek bastonu. * Evlerin bezeği Devrek bastonu, Dizlerin desteği Devrek bastonu, Canların direği Devrek bastonu, Bastonlar şahıdır Devrek bastonu. * Kimisi dikenli, kimi budaklı, Kimi gönlü çeler, alev dudaklı, Kimini görenin del’olur aklı, Bastonlar şahıdır Devrek bastonu. * Bir fidana en güzel biçimi vermek, Çocuk eğitirken en güzel örnek, Doğruya bakarak eğriyi görmek, Bastonlar şahıdır, Devrek bastonu. * Ferhatça ekmeği çıkarır taştan, Kimisi kurudan kimisi yaştan, Alnının akıyla çıkar savaştan, Bastonlar şahıdır Devrek bastonu. * Bir çift yılan süsler incecik dalı, Ustası elinde dillenir çalı, Parlar gümüş saplı, sedef kakmalı, Bastonlar şahıdır, Devrek bastonu. * Yiğide kılıçtır, çobana kaval, Yaşamın özüdür, sanma ki maval, Gün gelir, gerekir, sen de baston al, Bastonlar şahıdır, Devrek bastonu. * Ey dost, el emeği yener her zoru, Alın teri seli, parçalar sûru, Devreklim bastona döker göz nûru, Bastonlar şahıdır, Devrek bastonu. * Naci der ki, kuru fidan gül açmış, Sanki dost elinden doluyu içmiş, Yaşını sorarsan bini de geçmiş, Bastonlar şahıdır, Devrek bastonu."

Ünlü baston ustası Münteka ÇELEBİ’nin sözleri: “Oğlum , Ben çok ağır yükler taşıdım; Borçtan ağırını bilmedim. İyi yemekler yiyip, insanlar ile hoşça vakitler geçirdim; Afiyet ve ibadetten güzelini bilmedim. Nice sıkıntılar çektim; Muhtaç olmaktan acısını bilmedim. Dünya güzellerini gördüm; Sanattan daha güzelini bilmedim. Baston her yerde bastondur; üzerinde sanat eseri varsa o Devrek Bastonu’dur. Devrek bastonu, bir sevgi, bir duyarlılık, bir aşk mahsulüdür.”

Kaynak:

• ÇELİKDÖNMEZ, Ö., YILMAZ, Ö. ve KORUM, R. (2009). Baston Tarihi. Ankara: Kalkan Matbaacılık. İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü (2003).
• Zonguldak Yıllığı. Ankara: Genç Ofset Matbaacılık. KALYONCU, Hamit. (2005).
• Kömürde Açan Çiçek. Ankara: Pervaz Yayınları.