Akkoyunlu Devleti (1350’ye doğru-1502)
Moğol hâkimiyetinin sona ermesiyle birlikte Akkoyunlu Türkmenleri, Diyarbakır ve çevresine yerleşti. Başlangıçta Bayındır, Döğer, Bayat, Çepni gibi Oğuz boylarının gruplarından oluşan bu topluluk, zamanla İnallu, Bayramlu, Hacılu, Musullu gibi yeni grupları da bünyesine katarak güçlendi. 1340-1343 yılları arasında Tur Ali Bey liderliğinde bağımsız bir siyasi birlik olarak ortaya çıktılar.
Akkoyunlular, kuzeydeki Trabzon Rum İmparatorluğu'na doğru akınlar düzenlemeye başladı. Bu akınları durdurmak isteyen III. Aleksios, 1352'de kızını Tur Ali Bey'in oğlu Kutluğ Bey ile evlendirdi. Akkoyunlu Devleti'nin gerçek kurucusu sayılan Kara Yülük Osman Bey de bir Rum prensesiyle evlenerek bu diplomasi geleneğini sürdürdü.
Kara Yülük Osman Bey, Karakoyunlu saldırılarını Sivas hükümdarı Kadı Burhaneddin'in desteğiyle püskürttü. Ancak daha sonra Kadı Burhaneddin ile arası açıldı ve 1398'de onu ortadan kaldırarak Sivas'ı ele geçirdi, adına para bastırdı. Osmanlılara karşı Mısır Çerkez Memluk Sultanı Berkuk ile anlaşarak ona tabi oldu. Aynı dönemde Karabağ'da bulunan Timur'a da bağlılığını bildirerek 1399'da Malatya'yı aldı. Timur'un Suriye seferinde ona eşlik etti ve 1403'te Diyarbakır'ı merkez yaparak Diyarbakır-Malatya bölgesinin resmî hükümdarı oldu. En büyük rakipleri Karakoyunlular olsa da, Urfa, Harput, Erzincan, Kemah, Erzurum ve çevresini kendi topraklarına katmayı başardı ve Rum İmparatorluğu sınırlarına dayandı.
Karakoyunlu hükümdarları Kara Yusuf ve oğlu İskender ile uzun süreli mücadelelere giren Kara Yülük Osman Bey, Horasan hükümdarı Şahruh ile yakın ilişkiler kurdu ve onun Azerbaycan seferlerinde destekçisi oldu.
Kara Yülük Osman Bey'in oğlu Ali Bey'in 1438'de ölümünden sonra, Akkoyunlu Devleti'nde iç karışıklıklar yaşandı. Ali Bey'in oğulları Cihangir ve Uzun Hasan arasında taht mücadeleleri başladı. Karakoyunlu Cihan Şah ile mücadele eden Cihangir'e karşı, küçük kardeşi Uzun Hasan 1453'te Diyarbakır'ı ele geçirdi.
Uzun Hasan, 1457'de Mardin Savaşı'nda Cihan Şah'ı yenilgiye uğrattı. Aynı yıl Hasankeyf'teki son Eyyubi hâkimiyetine son verdi ve Akkoyunlu Devleti'nin en büyük hükümdarı oldu. 1458'de Karamanoğlu İbrahim Bey'e yardım etti, 1459'da Gürcistan'a sefer düzenledi. 1460'ta Karakoyunlulardan daha önce kaybedilen şehir ve kaleleri geri aldı. 1462'de ikinci Gürcistan seferini gerçekleştirdi. 1464'te Karamanoğlu İshak Bey'i Karaman hükümetinin başına getirdi. 1465'te Harput ve civarını fethetti.
1467'de Karakoyunlu Cihan Şah'ı mağlup ederek bu devleti ortadan kaldırmaya başladı ve başkentini Tebriz'e taşıdı. 1469'da Timurlu Ebû Said'i yenilgiye uğratarak Horasan'a Yadigâr Mirza'yı hükümdar yaptı. Bağdat, Şiraz, İsfahan'ı fethetti ve Hazar Denizi'nin güney kıyılarına hâkim oldu. Uzun Hasan, Osmanlı İmparatorluğu ve Memluk Sultanlığı'nı da ortadan kaldırmayı düşünüyordu. Bu amaçla ateşli silahlar temin etmek için Avrupalı devletler ve Hristiyan dünyası ile diplomatik ilişkiler kurdu.
Fakat Fatih Sultan Mehmet tarafından 1473 Ağustos'unda Otlukbeli Savaşı'nda uğradığı ağır yenilgi, Uzun Hasan'ın tüm umutlarını söndürdü. Bu mağlubiyetten sonra bir daha toparlanamayan Uzun Hasan'ın 1478'de ölümünün ardından, Akkoyunlu Devleti hızla yıkılma sürecine girdi. Uzun Hasan'ın oğulları arasında başlayan taht kavgaları, çeşitli Türkmen gruplarının kendi adaylarını hükümdar ilan etmesine ve yer yer valilerin ayaklanmasına yol açtı. 1501'de ikiye bölünen devlette çok sayıda derebeyi ortaya çıktı.
Bu karmaşadan Şah İsmail faydalandı. Gerek Akkoyunlulardan gerekse Karakoyunlulardan dağılmış Türkmen zümrelerini, yaydığı dinî heyecanla bir araya getirerek güçlü bir ordu oluşturdu. 1502'de Tebriz'i zapt ederek Safevi Devleti'ni kurdu ve böylece Akkoyunlu Devleti tamamen ortadan kalktı.
Kaynak:
Tarihte Türk Devletleri, C.I, Ankara Üniversitesi, Ankara 1987, s. X + 422.
Tarihte Türk Devletleri, C. II, Ankara Üniversitesi, Ankara 1987, s. VI + (423-816) + 16 Harita.
Metnin tümüne ''Akkoyunlu Devleti'' isimli dökümandan ulaşılabilir.