Anadolu Türk Atabeklikleri

Artuklular (1101-1409)

Büyük Selçuklu komutanlarından Oğuzlar’ın Döğer Boyu’ndan Artuk Bey’in oğulları Sökmen  ve İl-Gazi tarafından kurulmuştur. Kudüs, Şam, Halep, Mardin, Harput, Âmid (Diyarbakır) yörelerine hâkim olmuşlar ve Mardin, Harput ve Hısn-ı Keyfâ kolları gibi çeşitli kollar kurmuşlardır.

Dânişmendliler (1092-1178)

Artuk Bey’in yerine Anadolu’ya gönderilen Dânişmend Gazi Ahmed Bey tarafından Kızılırmak ve Yeşilırmak dolaylarında kurulmuştur. Niksar, Tokat, Amasya, Çorum, Sivas, Malatya, Çankırı ve dolaylarına sahip olmuşlar, Anadolu Selçuklu Sultanı II. Kılıç Arslan zamanında, bu soydan gelen emîrler Selçuklu hizmetine girmişlerdir.

Mengücüklüler (1118-1250)

Erzincan, Kemah, Divriği, Şebinkarahisar taraflarında Mengücek Gazi tarafından kurulmuştur. Daha sonra Anadolu Selçukluları’na katılmışlardır.

Saltuklular (1092-1201)

Anadolu’nun fethi sırasında Erzurum ve civarında Ebû’l-Kasım tarafından kurulmuştur. Beylik adını Ali’nin oğlu İzzeddin Saltuk’tan almıştır.

İzmir Beyliği (1081-1097)

Oğuz Çavuldur Boyu’ndan Çakan Bey tarafından İzmir, Foça civarında kurulan ilk deniz beyliğidir. Bir ara Sakız, Sisam, Rodos adalarını alan Çakan Bey Çanakkale Boğazı’na hatta İstanbul’a kadar akınlarını genişletmiştir.

Ahlatşahları Atabekliği (1100-1227)

Van Gölü çevresinde Ahlat merkez olmak üzere kurulan bu Türkmen Atabekliği, beyliğin kurucusu Sökmen’den dolayı Sökmenliler adıyla da anılmaktadır. Emîr Sökmen, Büyük Selçuklu Sultanı Melikşah’ın amcası Yâkûtî’nin oğlu Kudbeddin İsmail’in yakınlarından idi. Bu sebeple tarihte Sökmen el-Kutbî adı ile ün kazanmıştır.

Dilmaçoğulları Atabekliği

Dilmaçoğulları Türkmen Atabekliği Bitlis ve Erzen’de hüküm sürmüştür. Atabekliğin kurucusu Dilmaçoğlu Mehmed Bey’dir. Dilmaçoğlu Mehmed Bey’den ilk defa 1069-1070 yullarındaki Türk komutanlarının Anadolu seferleri sırasında bahsedildiğini görüyoruz. Dilmaçoğlu Mehmed Bey, Afşın Bey, Ahmed-şâh gibi Türk komutanları ile kendisine bağlı kuvvetlerle Bizans arazisine akınlarda bulunmuştur. Dilmaçoğlu Mehmed Bey 26 Ağustos 1071 tarihinde Malazgirt Savaşı’na da katılmıştı.

Kaynak:

İbn’ul-Ezrâk Ahmed b. Yûsuf b. Ali, Meyyâfârikîn Ve Âmid Târhi (Artuklular Kısmı), Çev. Ahmet Savran, Erzurum 1992, s. 220.

Köprülüzâde Mehmed Fuad; Türkiye Tarihi, İstanbul 1923, s. 256.

Kurat, Akdes Nimet; Çaka, İzmir Ve Yakınındaki Adaların İlk Türk Hâkimi, İstanbul 1936, s. 34 + 1 Harita.

Sakaoğlu, Necdet; Türk Anadolu’da Mengücek Oğulları, İstanbul 1971, s. 240.

Sümer, Faruk; Selçuklular Devrinde Doğu Anadolu’da Türk Beylikleri, Ankara 1990, s. 100.

Turan, Osman; Doğu Anadolu Türk Devletleri Tarihi, İstanbul 1980, s. 284.

Uzunçarşılı, İsmail Hakkı; Anadolu Beylikleri Ve Akkoyunlu, Karakoyunlu Devletleri, Ankara 1988, s. 492.

Metnin tümüne ''Selçuklu Devri'' isimli dokümandan ulaşılabilir.