Bağımsız Türk Cumhuriyetleri

Azerbaycan Türk Cumhuriyeti

Azerbaycan, Güney Kafkasya’nın doğusunda, Hazar Denizi’nin batısında 86.600 km2’lik bir sahada yer almaktadır. Bölgenin en önemli özelliği kuzey-güney, doğu-batı istikametinde uzanan stratejik geçit ve ticaret yolları üzerinde bulunmasıdır.

1995 sayımlarına göre nüfusu 7.553.000 olan Azerbaycan’ın bu nüfusunun % 78,1’i Azerbaycan Türk’ü, % 7,9 Rus, % 14’ünü diğerleri teşkil etmektedir.

Azerbaycan doğal kaynaklar bakımından çok zengindir. Ülkenin en büyük yeraltı zenginliği petrol ve doğal gazdır. Petrolün % 77’si Hazar Denizi’nden sağlanmaktadır. Doğalgaz ise Bahar, Kum Adası ve Sangaçal’dan çıkarılmaktadır. Toplam petrol rezervi 8 milyar varil, doğal gaz rezervi 118,65 milyar m3 olduğu tahmin edilmektedir.

Azerbaycan’ı stratejik ülke yapan zengin doğalgaz ve petrol rezervleri yanında, eski SSCB, yeni Rusya Federasyonu’nun Basra Körfezi istikametinde Orta Doğu petrollerine yapacağı bir harekât yolu üzerinde bir üs durumunda bulunmasıdır.

Türkler’in Azerbaycan’a gelişleri M.Ö. Saka-İskit dönemine rastlamakta, M.S. 395 yılında Hun Türkleri’nin bir kısmının Azerbaycan’a geldikleri bilinmektedir. Azerbaycan’ın Türkleşmesi M.S. VII-VIII. yüzyıllarda tamamlanmış, Selçuklu, Atabegler, İlhanlılar, Safevîler, Afşar, Kaçar ve Hanlıklar döneminde de perçinlenmiştir.

XVI.-XVII. yüzyıllarda Türk topraklarını işgale başlayan Rusya XVII. yüzyılda Kafkasya’ya inmeye başlamış, 1828 yılında Aras Nehri’nin kuzeyi Rusya, güneyi İran’ın eline geçmiştir.

1828 yılında Tebriz Erzurum çevresinden Ermeniler göç ettirilerek Erivan ve Karabağ’a yerleştirilmiş, 1905 yılından itibaren de Türkler ve Ermeniler arasında çatışmalar başlamıştır.

1905 İhtilâli Azerbaycan’da yeni gelişmelere yol açmış, 28 Mayıs 1918’de “Millî Azerbaycan Cumhuriyeti” ilân edilmiş, ancak 27-28 Nisan 1922 gecesi Ruslar tarafından işgal edilerek, 1922’de “Kafkasya Ötesi Sosyalist Federatif Sovyet Cumhuriyeti”ne katılmış, 1936’dan sonra ise Azerbaycan SSC adını almıştır.

1980’li yılların sonuna doğru Karabağ olayları tekrar alevlendirilmiş, Türk-Ermeni çatışması başlamış, SSCB’nin dağılmasından sonra BDT’na katılmak istemeyen, bağımsızlığını isteyen Azerbaycan’ın başkenti Bakû 19-21 Ocak 1990 günü Kızıl Ordu tanlarının işgâline uğramış, binlerce Azerbaycan Türk’ü katledilmiştir.

Yeniden Millî mücadele ülküleri canlanan Azerbaycan Türk’ü teşkilâtlanmaya başlamış, Çenliber, Yurt, Varlık ve Genç Âlimler Birliği Teşkilâtları kurulmuştur. 18 Şubat 1988’de başlayan mitingler Millî Azatlık Hareketi’nin ilk adımını oluşturmuş, 16 Haziran 1989 günü ise yapılan bir kongrede “Azerbaycan Halk Cephesi” (AHC) kurulmuştur. Liderliğine seçilen E. ELÇİBEY ile halk hareketi yönetilmeye başlanmıştır.

Bu hadiseler AHC’nin faaliyetlerini artırmaya ve ülkede yayılmasına sebep olmuş, 30 Eylül 1991’de bağımsızlığını ilân eden Azerbaycan, bunu yeterli görmeyerek 7 Haziran 1992’de yapılan Cumhurbaşkanı seçiminde Komünist Parti lideri Ayaz MUTTALİBOV’u Cumhurbaşkanlığından uzaklaştırarak, E. ELÇİBEY Cumhurbaşkanı seçmiştir.

4 Haziran 1993’te Suret HÜSEYİNOV’a bağlı güçler ayaklanmış, 1 yıl süren AHC iktidarı sona ermiş, Elçibey Bakû’yü terk etmiş, isyan sırasında Meclis Başkanlığı’na getirilen Haydar ALİYEV, 3 Ekim 1993’de yapılan seçimlerde Cumhurbaşkanı seçilmiştir.

4 Ekim 1994 ve 17 Mart 1995 tarihlerinde Aliyev yönetimine karşı iki darbe daha olmuş, ancak başarılı olamayan bu darbeler neticesinde sert önlemler alınmıştır. AHC kapatılmış, siyasî alanda ise anayasa taslağı ve seçim kanunu ardından çok partili sisteme geçilmiş, 12 Kasım 1995 tarihinde seçim yapılmış, aynı anda Anayasa halk oylaması ile kabul edilmiştir.

H. ALİYEV Rusya ve İran yanlısı bir idare gösterirken, TC’ye de yeşil ışık yakmaktan geri durmamaktadır. SSCB Komünist Parti Polit Büro üyeliğine kadar yükselmiş bu kişi zamanında Azerbaycan’ın toprak kaybı da düşündürücüdür.

1998 yılları başlarında Azerbaycan’da 32 parti ve birçok kuruluş bir araya gelerek yeni bir Birleşik Cephe kurmuşlardır. Liderliğine Bakû’ye dönen E. ELÇİBEY getirilmiştir.

Kaynak:

Allen W. E. D. Ve Ölü Pual Muratoff; Kafkas Harekatı, 1828-1921 Türk-Kafkas Sınırındaki Harplerin Tarihi, Ankara 1966, s. 526.

Azerbaycan Tarihi (En Gedim Zamanlardan XX. Esre Dek), I. Cilt, Haz. Z. M. Bünyadov- İ. B. Yusifov, Azerbaycan Dövlet Neşriyyati, Bakı 1994, s. 688.

Azerbaycan Ülke Raporu, TİKA, Ankara 1996, s. VIII + 136.

Atkin, Muriel; Russia and Iran, 1780-1828, Minneapolis 1980, s. 216.

Bağımsızlıklarının 10. Yılında Türk Cumhuriyetleri, Ed. Emine Gürsoy Naskali-Erdal Şahin, SOTA, Haarlem/Netherlands 2002, s. 642.

Bainbridge, Margaret; Dünyada Türkler, Çev. Mehmet Harmancı, Say Yayınları, İstanbul 1995, s. 338 + 1 Harita.

Devlet, Nadir; Çağdaş Türk Dünyası, Marmara Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Yayınları, İstanbul 1989, s. X + 328.

Eliyarlı, Süleyman; Azerbaycan Tarixi, Uzaq Keçmişten 1870nci İllere Qeder, Bakı 1996, s. 872.

Gürer, Alper-Atilla Özer; Türk Cumhuriyetleri Anayasaları, Ankara 1999, s. VI + 742.

Leylak, Mehmet Halil; Orta Asya Ve Kafkaslar’da Türkler’in Demografik Yapısı (XX. Yüzyıl), Tamga Yayınları, Ankara 2000, s. VI + 262.

Orkun, Hüseyin Namık; Yeryüzünde Türkler, Çınaraltı Yayınları, İstanbul 1944, s. 112.

Osmanlı Devleti İle Azerbaycan Türk Hanlıkları Arasındaki Münâsebetlere Dâir Arşiv Belgeleri, Karabağ-Şuşa, Nahçıvan, Bakü, Gence, Şirvan, Şeki, Revan, Kuba, Hoy, C. I. (1578-1914), Ankara 1992, s. 428 + 1 Harita.

Osmanlı Devleti İle Azerbaycan Türk Hanlıkları Arasındaki Münâsebetlere Dâir Arşiv Belgeleri, Karabağ-Şuşa, Nahçıvan, Bakü, Gence, Şirvan, Şeki, Revan, Kuba, Hoy, C. II. (1875-1918), Ankara 1993, s. 484.

Özkan, Nevzat; Türk Dünyası, Nüfus, Sosyal Yapı, Dil, Edebiyat, Geçit Yayınları, Kayseri 1997, s. VIII + 416.

Tokluoğlu, Ceylan-Bülent Arıcı; Türkler’de Yönetim Kültürü, Türkmenistan, Özbekistan, Azerbaycan Örnekleri, T.C. Kültür Bakanlığı, Ankara 2000, s. X + 244.

Türk Dünyası El Kitabı, TKAE, Ankara 1976, s. VIII + 1452 + 1 Harita.

Yusifov, Yusif-İlyas Babayev-Hidayet Caferov; Azerbaycan Tarixi, Bütöv Azerbaycan Birliği, Bakı 1994, s. 88.

Zeynel-oğlu Cihangir; Şirvanşahlar Yurdu, Vaktile Albania, Arran Ve Şirvan Diye Anılan “Kafkas Azerbaycanı”nın Tarihçesidir, İstanbul 1931, s. 200.

Metnin tümüne "Bağımsız Türk Cumhuriyeti" isimli dokümandan ulaşılabilir.