TAŞA YANSIYAN SANAT
Taç Kapılar
Yakutiye Medresesi - Erzurum
Yakutiye Medresesi, İlhanlı Hükümdarı Sultan Olcaytu döneminde, Gazan Han ve Bolugan Hatun adına Hoca Yakut Gazani tarafından 1310 yılında yaptırılmıştır. Anadolu'daki kapalı avlulu medreselerin en büyüğü olan Yakutiye Medresesi plan düzeni, dengeli mimarisi ve iri motifli süslemeleri ile Erzurum'un en gösterişli yapılarından biridir. Yapının taç kapısı cepheden dışa taşmaktadır. Dört eyvanlı (binaların ortasında bulunan ve iç avluya açılan üç tarafı kapalı, üstü tonoz örtülü) iç mekânda bulunan dikdörtgen avlunun orta bölümü mukarnaslı bir kubbeyle, diğer kısımları ise sivri kemerli beşik tonozlarla (yarım silindir formunda örtü) örtülüdür.
Fotoğraf: Şükrü Dursun
Yakutiye Medresesi'nin taç kapısının yan yüzlerinde, silme kemerle çevrili nişler (duvar içinde bırakılan oyuklar) içinde hayat ağacı, aslan ve kartal motifleri birlikte bulunmaktadır. Dönemin mimarisinde kullanılan ve sadece süsleme unsuru olmayıp sembolik anlam taşıyan hayat ağacı motifine, evrenin direği, barışın, bereketin, bilimin, hikmetin, kudretin, sonsuzluğun sembolü gibi soyut kavramlar yüklenmiştir. Ayrıca hayat ağacı, devletin koruyucu gücünü sembolize etmesi ile devlet ağacı olarak da nitelendirilmekte; kutsal ağaç, cennet ağacı gibi adlarla da anılmaktadır. Aslan figürü ise hayat ağacını koruyan, kuvvet ve kudreti sembolize etmektedir.
Fotoğraf: Şükrü Dursun
Hayat ağacıyla kullanılan diğer bir figür olan kartal ise koruyucu unsur, nazarlık, tılsım, asalet, kudret ve kuvvettir. Çift ya da tek başlı kartal figürü, gökyüzünü temsil eden, gelecekten haber veren bir kuştur. Ruhları öte dünyaya götüren, gökle yer arasında aracılık yapan kutsal bir hayvan olarak da kabul edilir.
Fotoğraf: Murat Öcal
Yakutiye Medresesi böylece, ajurlu bir küreden çıkan hayat ağacı, iki aslan ve kartal figürleriyle Orta Asya Türkleri'nin önemli simgelerini bir araya getirmektedir.
Fotoğraf: Gülcan Acar
Yakutiye Medresesi, kullanılan figürlerin yanı sıra basık kemerli ve oymalı olan taç kapısının her tarafını kaplayan bezemelerle de etkileyici bir görüntü oluşturmaktadır.
Fotoğraf: Şükrü Dursun
Taç kapısının stalâktitli (sarkıt) silmesi üzerinde yer alan tek satır halindeki Arapça kitabesinin tercümesi, “Bu medresenin yapılmasını 716 H. (1316 M.) yılında Olcaytu Sultan'ın hükümdarlık günlerinde -Allah mülkünü ebedi kılsın- Sultan Gazan ve Bolugan Hatun'un -Allah burhanlarını tenvir etsin- yüce ve güzel in'amlarından olan gelirleri ile Cemaleddin Hoca Yakut-i Gâzâni emretti.” şeklindedir.
Fotoğraf: Gülcan Acar
Gök Medrese - Sivas
Gök Medrese, Türk mimarisinin ve süsleme sanatının birlikte görüldüğü en önemli yapılardandır. Medrese, Anadolu Selçuklu Sultanı IV. Kılıçarslan’ın oğlu III. Gıyaseddin Keyhüsrev döneminin vezirlerinden Sahip Ata Ali b. Hüseyin tarafından 1271 yılında yaptırılmıştır.
Fotoğraf: Vedat Esen
Biri Sahibiye, diğeri Gök Medrese olmak üzere medresenin iki tane ismi vardır. Sahibiye ismini, yaptıran kişinin lakabı olan Sahip Ata’dan, Gök Medrese ismini ise kullanılan çinilerin gök mavisi renginden almaktadır. Medreseyi yapan ustanın Kaluyan el-Konevi olduğu, taç kapının yan yüzlerindeki kitabelerden anlaşılmaktadır.
Fotoğraf: Şükrü Dursun
Girişte bir taç kapı ve iki minareden oluşan bu yapıt, dikdörtgen bir plan üzerine inşa edilmiştir. Taç kapının girişi basık kemerli, geçmeli renkli mermerdendir ve tabana kadar kesintisiz iner.
Fotoğraf: Servet Uygun
Üst köşe taşlarında birer yaprak kabartması bulunur. Yaprakların içini birbirine girift hayvan başları doldurur. Koç, domuz, aslan, yılan, ejder ve fil başlarının görüldüğü bu kompozisyonda burç işaretlerinin kastedildiği düşünülmektedir. Türklerin on iki hayvanlı takviminde de bu hayvanların bir kısmı mevcuttur.
Fotoğraf: Şükrü Dursun
Taç kapıyı dış şeritlerden sonra üç yönden dönen bitkisel ve geometrik dekorlu bordürler (bir şeyin kenarı boyunca veya çepeçevre etrafına konan şerit gibi koruyucu kısım) çevrelemekte, portalın üzeri mermer malzemeli dendanlarla son bulmaktadır.
Fotoğraf: Şükrü Dursun
Taç kapının en üstünde bulunan kitabede “Allah onun devletini daim kılsın, büyük koruyucu, Kılıç Arslan oğlu, Şahinşah yüce sultan Gıyaseddin Keyhüsrev'in zamanında imar edildi.” şeklinde tercüme edilmektedir. Taç kapının yan nişleri üzerinde bulunan yazıların tercümesi ise "Bu kutsal medresenin yapılmasını (Allah devletini daim etsin) Büyük Kılıç Arslan'ın oğlu Keyhüsrev'in zamanında büyük koruyucu, büyük düstur sahibi, hayır hasenat babası, din ve devletin iftiharı Hüseyin oğlu Fahreddin Ali Muharremin ilk günü H. 670 (M.1271)'de emretti (Allah sonunu güzel etsin)." şeklindedir.
Fotoğraf: Şükrü Dursun
Karatay Medresesi - Konya
Konya Çini Eserler Müzesi olarak kullanılan Karatay Medresesi, Selçuklu Sultanı II. İzzeddin Keykâvus zamanında Emir Celâleddin Karatay tarafından 1251 yılında yaptırılmıştır. Medresenin iç mekânları mozaik ve plaka çiniler ile kaplanmıştır. Mimarının Muhammed bin Havlan olduğu tahmin edilmektedir. Medrese, Selçuklular devrinde hadis ve tefsir ilimleri okutulmak üzere inşa edilmiştir. Kapalı avlulu medrese grubunda olan yapının beden duvarları taştan, kubbe ve tonozları tuğladandır.
Fotoğraf: Selçuklu Belediyesi
Selçuklu Dönemi taş işçiliğinin önemli bir örneği olan kapı üzerinde medresenin yapımı ile ilgili kitabeler, diğer yüzeylerinde ise seçme ayet ve hadisler kabartma olarak işlenmiştir.
Fotoğraf: Selçuklu Belediyesi
Mukarnası oluşturan iki yanda oldukça büyük boyutta işlenmiş bitki motifleri dikkati çeker.
Fotoğraf: Murat Öcal
Karatay Medresesi'nin taç kapısının üst kısmında Selçuklu sülüsü ile yazılmış bir kitabe bulunmaktadır. Bu kitabe Tevbe Sure'sinin 120. ayetinin son bölümü ile başlamaktadır.
Fotoğraf: Şükrü Dursun
Taç kapının cephesini alt ve üst olmak üzere iki bölüme ayıran ve giriş kapısının sağ ve sol yanlarında bulunan yazı levhalarında ise Neml Suresi'nden bir ayet sülüs yazı ile kabartma olarak yazılmıştır.
Fotoğraf: Şükrü Dursun
Medresenin giriş kapısının çevresindeki bordürlerin arasında yanlarda on üçer, üstte on bir adet olmak üzere toplam otuz yedi hücreciğin içinde yirmi altı hadis-i şerif kabartması bulunmaktadır.
Cacabey Medresesi - Kırşehir
Kırşehir kent merkezinde bulunan Cacabey Medresesi, minaresinde uygulanan üç farklı tuğla örgü sistemi ile Anadolu’daki tek örnektir. Doğu- batı yönünde uzanan, kareye yakın dikdörtgen bir oturum alanı üzerinde inşa edilmiş kapalı avlulu bir medresedir. Taç kapısındaki Arapça kitabeye göre medrese, Selçuklu Sultanı III. Gıyâseddin Keyhüsrev zamanında Kırşehir Emîri olan Cacaoğlu Nureddin Cebrail tarafından 1272-1273 yılında inşa ettirilmiştir.
Fotoğraf: Servet Uygun
Taç kapının en üstünde yer alan kitabeden başka, giriş kemeri üstünde bulunan tek satırlık kitabede, besmele ve Nahl Suresi'nin 90. ayetinin baş kısmı yer alır. Bunun altında bulunan ve uçları iki yana dönen diğer kitabede ise Âl-i İmran Suresinin 18. ve 19. ayetleri yazılıdır. Bu yazı şeridi ile kapı kemeri arasına iki satır halinde yerleştirilen kitabe ise bazı vergilerin kaldırıldığını bildiren bir emirnamedir.
Fotoğraf: Şükrü Dursun
Hacı Kılıç Camii ve Medresesi - Kayseri
Selçuklu Devleti'nin son dönemlerinden kalma bir eser olan Hacı Kılıç Camisi ve Medresesi taç kapısı ve mihrabındaki süslemelerle Kayseri'deki tarihi eserler arasında önemli bir yere sahiptir. Yapının isminin nereden geldiği bilinmemekte, Hacı Kılıç’ın eserin bânisi olan Ebu'l-Kasım Bin Ali Tusi’nin lakabı olduğu tahmin edilmektedir. 1249 yılında Selçuklu Emirlerinden Ebu'l-Kasım Bin Ali Tusi tarafından yaptırılmıştır.
Fotoğraf: Selçuklu Belediyesi
İslam ve Türk sanatının mimari bir öge olarak bulup geliştirdiği en önemli yapı ve süsleme unsuru mukarnasın özgün örneklerinden biri de Hacı Kılıç Cami ve Medresesi'nde kullanılmıştır. Petekler dizisi ya da hücreler halinde istiflenmiş görüntü veren mukarnas, bulunduğu yerde hem taşıyıcı hem süsleyici işlev gördüğünden statik ve plastik görevleri birlikte üstlenir. Bu mukarnaslı kapının üst kısmındaki kitabede, celi sülüsle Arapça olarak iki satır halinde yazılan metnin tercümesi "Bu mübarek medresenin yapılmasını Keyhüsrev'in oğlu yüce sultan, din ve dünyanın şerefi, fetihler sahibi, Keykâvus devrinde 647 (1249) senesinde zayıf kul Tûs'lu Ali oğlu Ebu'l-Kâsım eliyle emretti." şeklindedir.
Fotoğraf: Şükrü Dursun
Selçuklu Döneminin en dikkat çekici taş işçiliği örneklerinden biri olan taç kapı, geometrik karakterde farklı desenlerle süslenmiştir.
Fotoğraf: Şükrü Dursun
Kavsarası mukarnaslı portal nişinin cephesi, geometrik geçmeler ve geometrikleşmiş örgülü kûfî yazı bordürleriyle bezenmiştir.
Fotoğraf: Selçuklu Belediyesi
İshak Paşa Sarayı - Ağrı
İshak Paşa Sarayı, Osmanlı Döneminde Ağrı’da yapılan önemli bir mimari eserdir. Saray, geleneksel Osmanlı ve Selçuklu mimarisinin yanı sıra, barok tarzının özelliklerini de taşımaktadır. Görkemli mimarı yapısı, anıtsal taçkapıları, haremi, selamlığı, camisi ve yüzlerce odası ile görülmeye değer nadide eserlerdendir.
Fotoğraf: Lütfi Özgünaydın
İshak Paşa Sarayı, harem dairesinin cümle kapısı üstünde yer alan kitabesine göre 1785 yılında İshak Paşa tarafından inşa ettirilmiştir. İshak Paşa, bu bölgeye 18. yüzyılda hâkim olan Çıldır Hanedanı'ndan Hasan Paşa’nın oğludur.
Fotoğraf: Şükrü Dursun
Her biri birbirinden farklı taçkapılara sahip olan saray, özgün tasarımlı taş kabartmaları ve ayrıntılı işlenmiş bezemeleriyle dikkat çeker. Bu taçkapıların içerisinde en önemlisi ve anıtsal olanı, sarayın doğu cephesine yerleştirilmiş olan ana giriş kapısıdır.
Fotoğraf: Şükrü Dursun
Selçuklu mimarisinin etkileri görülen bu kapı yüksek pahlı iç içe iki sivri kemer içerisinde, fazla derin olmayan mukarnaslı bir kavsaraya sahiptir. Taçkapıda bulunan niş içerisine yerleştirilmiş olan süsleme, kalp motifleri ile palmet ve lotusun üzerine göz motiflerinin bezenmesinden dolayı, nazarlık olarak yorumlanmaktadır.
Fotoğraf: Şükrü Dursun
Sarayın birinci avlusu ile ikinci avlusu arasında bulunan diğer taçkapı, sivri kemerli ve oldukça yüksek olup iki katlı bir özelliğe sahiptir.
Fotoğraf: Şükrü Dursun
Sade bir görünüme sahip olan bu taçkapının iki yan pahında karşılıklı yerleştirilmiş selvi ağacı figürü bulunmaktadır.
Fotoğraf: Şükrü Dursun
Üç boyutlu bir görünüme sahip olan selvi ağacının gövdesi, alt bölümden başlayarak tüm gövdeyi dolaşan “s” şeklinde, kıvrık dal motifleriyle (sarmaşık) bezenmiştir.
Fotoğraf: Şükrü Dursun
Taçkapıda yer alan selvi ağacı motifi, tepesinde bulunan yana yatık lotus çiçeği ile İslam mimarisinde görülen selvi ağaçlarından ayrılmaktadır.
Fotoğraf: Şükrü Dursun
İshak Paşa Sarayı'nda oldukça yüksek ve anıtsal yapısıyla dikkat çeken diğer bir kapı da hareme girişi sağlayan taçkapıdır.
Fotoğraf: Sabit Kalfagil
Taçkapının her iki yanında dikdörtgen nişler içerisine nerdeyse duvardan bağımsız olarak, heykel tarzında, üç boyutlu, yüksek, kabartma ağaç motifleri yerleştirilmiştir.
Fotoğraf: Şükrü Dursun
Kabartma ağaç motifinin içerisinde küçük bir kartal figürü ve palmiye yapraklarına benzer tarzda motifler, çapraz bir şekilde, birbiri üzerine bindirilmiş olarak ağacın gövdesini sarmaktadır.
Fotoğraf: Şükrü Dursun
Harem taçkapısında, diğer kapılardan farklı olarak bitkisel bezemelerle birlikte figürlü kabartmalar da kullanılmıştır. Buna en güzel örnek harem taçkapısının etrafını çevreleyen cephede en hareketli ve gösterişli kısmı oluşturan geniş bordür düzenlemesidir. Bu bordür altta profilden yapılmış ve karşılıklı olarak birbirine bakan iki aslan motifi ile başlamaktadır. Bir aslan figürünün kuyruğundan başlayan sarmaşık formundaki motif ise tüm kapıyı dolaşarak diğer aslanın kuyruğuyla birleşmektedir.
Fotoğraf: Şükrü Dursun
Çifte Minareli Medrese - Erzurum
Çifte Minareli Medrese, Erzurum'un sembolü haline gelen bir Selçuklu eseridir. 13. yüzyılın sonlarında yaptırıldığı kabul edilmektedir. Selçuklu Sultanı Alaaddin Keykubat'ın kızı Hundi Hatun veya İlhanlı Hanedanı'ndan Padişah Hatun tarafından yaptırılmış olabileceği düşünüldüğünden adına Hatuniye Medresesi de denilmektedir.
Fotoğraf: Gülcan Acar
Çifte Minareli Medrese'nin özellikle taç kapısında bulunan bezemeler, Selçuklu taş süsleme sanatındaki derinliğin ve estetik anlayışın önemli örneklerini oluşturmaktadır.
Fotoğraf: Şükrü Dursun
Bezemelerde ağırlıklı olarak bitkisel ögeler kullanılmıştır. En çok kullanılan palmet ve rumi motiflerinin birbiriyle uyumu dikkat çekmektedir.
Fotoğraf: Şükrü Dursun
Taç kapının batı tarafına Orta Asya Türklerinin simgesi olan çift başlı kartal, ağzı açık iki ejder ve dilimli yapraktan oluşan hayat ağacı işlenmiştir (Anadolu Selçuklu sanatında önemli bir yeri olan hayat ağacı, erken devirlerde genellikle tek başına ya da kuşlarla çevrilmiş, geç devirlerde ise çeşitli hayvan motifleriyle birlikte canlandırılmıştır.). Hayat ağacı ile birlikte karşılıklı ağızları açık, sivri dilleri, sivri dişleri, kulakları ile ejder figürü tipik Selçuklu üslubunu yansıtır. Ejderlerin, hayat ağacını koruyan bekçiler olarak işlendiği düşünülmektedir.
Fotoğraf: Şükrü Dursun
Taç kapının doğu tarafında bulunan simetriğinde ise kartal işlemesi yer almamaktadır.
Fotoğraf: Şükrü Dursun
İnce Minareli Medrese - Konya
İnce Minareli Medrese kapalı avlulu, tek eyvanlı ve tek katlı bir medresedir. Adını, kuzeydoğu köşesindeki minaresinden almaktadır.
Fotoğraf: Şükrü Dursun
Selçuklu Sultanı II. İzzeddin Keykâvus döneminde Vezir Sâhib Atâ Fahreddin Ali tarafından, hadis ilmi okutulmak üzere 1264 yılında inşa ettirilmiştir. Selçuklu döneminin Kapalı avlulu medrese grubunda olup tek eyvanlıdır. Medresenin hat sanatının önemli örnekleri olarak kabul edilen yazıları, büyük önem taşımaktadır. Özellikle taç kapısı, yazının yoğun olarak uygulandığı ender tasarımlardan biri olarak kabul edilir.
Fotoğraf: Sabit Kalfagil
Büyük kemerin üstündeki yarım daire şeklinde aşağı doğru sarkan kabartmanın sağında ve solunda yer alan daire içerisindeki yazılardan, yapının sanatçısının “Kelûk bin Abdullah” olduğu anlaşılmaktadır. Sağ tarafta bulunan daire içinde “Amel-i Kelûk” soldaki daire içerisinde ise “bin Abdullah” yazılıdır.
Fotoğraf: Selçuklu Belediyesi
Taç kapının orta kısmına girift bir Selçuklu sülüsüyle Yasin Suresi (1-31) kenarlarına ise Fetih Suresi (1-13) işlenmiştir.
Fotoğraf: Selçuklu Belediyesi
Anadolu’nun Moğol istilası altında olduğu bir dönemde, Fetih ve Yasin surelerinin İnce Minareli Medrese’nin taçkapısına yazılması oldukça anlamlıdır.
Fotoğraf: Selçuklu Belediyesi
Nişin iç kısmına yerleştirilen ve taç kapının en ilgi çekici noktasını oluşturan kısım, yüksek kabartmalı hayat ağacı ve bu ağaçta kullanılan enginar (çam kozalağı, nar veya lotus tomurcuğu şeklinde olduğunu belirten görüşler de vardır.) motifidir.
Fotoğraf: Şükrü Dursun
Taç kapının sağ ve sol kenarında bulunan paftalara ise dönemin en iyi şekilde işlenmiş rumi ve münhani motifleri uygulanmıştır.
Fotoğraf: Şükrü Dursun
Kaynaklar:
- Erzurum Gezi Rehberi Kitabı - Tablet İletişim Yayınevi,
- Erzurum Çifte Minareli Medrese Taş Süsleme Örnekleri, Tevhide Aydın,
- Anadolu Selçuklu Dönemi Taş İşlemeciliğinde Hayat Ağacı Motifi, Kifayet Özkul,
- Konya İnce Minareli Medrese Taç Kapısının Tezyinatı, Şennur Atalay,
- Sivas Gök Medrese ve Kitabelerindeki Rivayetlerin Hadis Değeri, Sami Şahin, Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, cilt X/1, s. 145-163, Haziran 2006,
- 9. Milletlerarası Türk Halk Kültürü Kongresi, Türklerde Yıldız Motifi ve Teke Yöresi Yıldızlı Zili Örnekleri, Aysen Soysaldı,
- Sivas’ta Selçuklu Medreselerinde Yer Alan Kitabeler, Safiyullah Kocabıyık,
- İshak Paşa Sarayı Taç Kapılarının Bezemeleri Açısından Değerlendirilmesi, Serap Bulat.
- http://www.kayseri.gov.tr/haci-kilic-cami-ve-medresesi