UNESCO Dünya Mirası: Anadolu’nun Ahşap Camileri
Mimari malzeme olarak genellikle kesme taşın kullanıldığı Anadolu-Türk mimarisinde, ahşap tavanlı olan ve bu tavanın ahşap desteklerle taşındığı camiler, özel bir yapı grubunu oluşturur. 13. ve 14. yüzyılda özellikle Anadolu’nun iç ve batı bölgelerinde inşa edilen bu yapılardaki ahşap kullanımı, Türklerin Orta Asya ve Horasan Bölgesi’ndeki mimari üslubunu hatırlatır. Yapı içlerindeki ahşap yüzeylerin kalem işi adı verilen süslemelerle bezeli olduğu bu camiler, dıştan sade görünümlerine karşın renkli bir iç mekâna sahiptir.
Belirli bir yapı tipinin seçkin örneklerini temsil eden bu ahşap camiler kapıları, minberleri, sütunları, sütun başlıkları, tavan kirişleri ve konsolları ile birlikte mimari donatısında ustaca kullanılan ahşap oymacılığı ve işçiliği açısından da oldukça önemlidir.
Anadolu’daki pek çok örnek arasından mimari ve sanatsal özellikleri, korunmuşluk ve bütünlük durumuna göre Türkiye'nin beş farklı ilinde bulunan beş tarihi ahşap cami, Anadolu’nun Orta Çağ Dönemi Ahşap Hipostil Camileri olarak 2023 yılında UNESCO Dünya Mirası Listesi’ne alınmıştır.
İslam mimarisinin gelişmesinde önemli bir yere sahip olan; düz bir ahşap tavanın mukarnaslı veya devşirme sütun başlıklarına sahip ahşap direklerle taşındığı, benzersiz bir ahşap taşıyıcı sistemle inşa edilen bu beş cami Afyonkarahisar’daki Ulu Camii, Ankara’daki Ahi Şerafettin Camisi, Eskişehir’deki Sivrihisar Ulu Camii, Kastamonu’daki Mahmut Bey Camisi ve Konya’daki Eşrefoğlu Camisi’dir.
Afyonkarahisar Ulu Camii- Afyonkarahisar
Afyonkarahisar Ulu Camii, Anadolu Selçukluları döneminde 1272-1277 yılları arasında Sancakbeyi Nusretiddun Hasan tarafından Mimar Emir Hacı Bey’e yaptırılmıştır. Afyonkarahisar Kalesi’nin dibinde yer alan Ulu Camii, bazı tarihi kayıtlarda “Cami-i Kebir” ya da “Hocabey Camisi” olarak da adlandırılmıştır.
Servet Uygun
Caminin çatısı, beş sırada sekizerden 40 ahşap sütun üzerine oturtulmuştur. Ahşap sütunlar üzerine konan ahşap sütun başlıkları, sarkıt ve baklava dilimlidir. Caminin taş mihrabı 6 mukarnas ile süslenmiştir. Ahşap minberde geometrik desenler, üçgen panolar ve geçmeler bulunmaktadır.
Servet Uygun
Caminin kalem işi bezemelerinin önemli bir bölümü tahrip olmuş; sütun ve sütun başlıklarının bazıları da değiştirilmiştir. Eski ahşap sütun başlıklarından bir kısmı, günümüzde Afyonkarahisar Müzesi’nde sergilenmektedir.
Servet Uygun
Caminin doğuya, batıya ve kuzeye açılan üç kapısı vardır. Selçuklu tarzı oymalı ve iki kanatlı minber kapısı üzerindeki kitabede ilk yapım tarihini belirten yazı bulunmaktadır.
Servet Uygun
Ahşap mimarisiyle ve beden duvarına bitişik minaresiyle Selçuklu döneminin en güzel mimari örneklerinden biridir.
Ahi Şerafettin (Arslanhane) Camii – Ankara
Ahi Şerafettin Camii, Ulus Samanpazarı’nda, Ankara Kalesi’nin güney ucunda yer almaktadır. Cami, doğusunda bulunan türbe külliyesinin duvarına gömülü olan ve antik çağdan kalma aslan heykeli nedeniyle Arslanhane Camisi olarak da anılmaktadır.
Altındağ Belediyesi, Abdullah Durman
Caminin inşa kitabesi yoktur. 1289-1290 yıllarında, Selçuklu Sultanı II. Gıyaseddin Mesud zamanında, Ahi Şerafettin’in babası ve amcası olduğu düşünülen Ahi kardeşler tarafından inşa edildiği düşünülmektedir.
Altındağ Belediyesi, Abdullah Durman
Caminin mihrabı, Selçuklu döneminin Anadolu’daki en özgün unsurlarından biri kabul edilmektedir. Mukarnas nişli mihrap, çini mozaik ve alçı ile yapılmıştır.
Altındağ Belediyesi, Abdullah Durman
Caminin minberi ceviz ağacından yapılmıştır. Ağaç oymacılığı bakımından devrinin en başarılı örneklerinden kabul edilmektedir. Minberin kapısı, tacı, iki yan aynalıkları ve korkulukları zarif oymalarla bezenmiştir.
TGA
Caminin doğu, batı ve kuzey cephelerinde olmak üzere üç kapısı vardır. Bunlardan kuzeyde olanı bir taç kapı görünümündedir. Taç kapının doğusuna bitişik olarak, devşirme malzemeyle yapılmış kare kaideli, tek şerefeli ve ince petekli minare bulunmaktadır.
Altındağ Belediyesi, Abdullah Durman
Sivrihisar Ulu Camii- Eskişehir
Sivrihisar Ulu Camii, Anadolu’daki ahşap direkli ve ahşap tavanlı camilerin diğer önemli örneklerinden biridir.
Çeşitli kaynaklarda caminin ilk inşasının 1231-1232 yıllarında Emir Celaleddin Ali tarafından gerçekleştirildiği ifade edilmektedir.
Servet Uygun
Dört giriş kapısı bulunan ve çatısını 67 adet ahşap direğin taşıdığı camide, direkler üzerinde Bizans Dönemine ait başlıklar da kullanılmıştır. Direkler ardıç ve sarıçam ağacından yapılmıştır. Caminin ortasında yukarıdan ışık sağlaması için aydınlık feneri olarak tabir edilen bir boşluk bulunmaktadır.
Servet Uygun
Caminin ahşap sütunları ve ince işçilikli ahşap minberi dikkat çekicidir. Anadolu Selçuklu dönemi mimarisinin nadide bir süsleme örneğini bünyesinde barındıran minber, kündekari tekniği ile ceviz ağacından yapılmıştır. Taht kısmındaki kare şebeke dolgusunda sekizgenlerin birbirini kesmesinden meydana gelen örgü motifi karakteristiktir. Minberin, 1924 yılında yıkılan Kılıç Mescidi’nden getirildiği düşünülmektedir.
Servet Uygun
Caminin mihrabı ise alçı süslemelidir. Mihrabı çevreleyen en dıştaki birinci şeritte sülüs karakterde yazı, ikinci şeritte üzüm salkımları ve dallarından oluşan bitkisel motifler, üçüncü şeritte ise geçmeli beşgenlerden oluşan beş ve on kollu yıldız motifleri yer alır.
Mahmut Bey Camii- Kastamonu
Mahmut Bey Camii, Kastamonu’ya 18 kilometre uzaklıktaki Kasaba köyünde bulunmaktadır. 1366 yılında Candaroğulları Beyliği döneminde inşa edilmiştir.
Kastamonu İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü
Caminin dış duvarları moloz taştan yapılmıştır; içi ise tamamen ahşaptır. Yalnızca mihrap kısmında alçı kullanılmıştır. Caminin ahşap çatısı hiçbir metal aksam veya çivi kullanılmadan, bindirme tekniği ile yapılmıştır.
Kastamonu İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü
Cami içindeki tüm ahşap yüzeyler kökboyasıyla kalem işi süslenmiştir ve tüm bu süslemeler günümüze özgün halde ulaşmıştır. Süslemelerde; turuncu ile karmin arası kırmızılar, çivit ve hava renginde maviler, altın ve kirli tonda sarılar, beyaz, siyah, koyu yeşil ve krem renkler kullanılmıştır. Bitkisel ve geometrik motiflerden oluşan bezemeler, stilize biçimde, simetri ve tekrarlar oluşturan bir kompozisyonda sunulmuştur.
Kültür ve Turizm Bakanlığı
Caminin en önemli öğelerinden bir diğeri de Mahmutoğlu Nakkaş Abdullah tarafından oyma sanatıyla yapılan ahşap giriş kapısıdır.
Yusuf Tuvi
Beyşehir Eşrefoğlu Camii- Konya
Eşrefoğlu Camii, Konya Beyşehir’de, Beyşehir Gölü’ne 100 metre mesafede bulunmaktadır. Anadolu’nun ahşap tavanlı ve ahşap destekli camilerinin en büyüğüdür.
Servet Uygun
Eşrefoğlu Beyliği zamanında 1296-1299 yıllarında yaptırılan cami, Semerkant ve Buhara gibi eski Türkistan şehirlerinde yer alan ağaç direkli camilerin Anadolu’daki en güzel örneklerindendir.
Gülcan Acar
Eşrefoğlu Camii, kırktan fazla ahşap sütun üzerinde yükselmektedir. Bu direklerin inşa edilmeden önce 6 ay suda bekletildiği rivayet edilmektedir.
Gülcan Acar
Yüzyıllar boyunca kış aylarında caminin damında biriken karlar, çatının ortasındaki boşluktan ortada bulunan havuza atılmış ve ortamı nemlendirerek yakılan sobalardan dolayı ahşap sütunların çatlayıp kuruması engellenmiştir. 1965 yılında karlığın üzeri camla kapatılmış ve işlevini yitirmiştir.
Servet Uygun
Cami 6 metre yüksekliğinde, çini mozaik ile kaplı görkemli bir mihraba sahiptir.
Gülcan Acar
Anıtsal bir taç kapısı bulunan caminin minberi tamamen ceviz ağacından, oymalı, çatmalı ve tutkalsız olarak yapılmıştır. Minber güzel bir düzgünlük ve incelikte tasarlanarak, geometrik şekiller ve bitkisel bezemelerle süslenmiştir. Caminin tavanı renkli kalem işi süslemelere sahiptir.
Ahmet Kuş
Özellikle konsollardaki kökboyası ile yapılmış motifler dikkat çekicidir.
Kaynaklar:
Vakıflar Genel Müdürlüğü, “Gelenekten Geleceğe Ahşap Camiler”
Büyük Selçuklu Mirası, Afyon Ulu Camii
Büyük Selçuklu Mirası, Arslanhane Camii
Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü
Kastamonu İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü